Polskie Państwo Podziemne działając w
latach 1939–45 na terenach okupowanych przez Niemców i Sowietów, było fenomenem
w ogarniętej wojną Europie. Jego początkiem było utworzenie 27 września 1939 r.
Służby Zwycięstwu Polski, przekształconej w Związek Walki Zbrojnej, a następnie
w AK.
Polskie Państwo Podziemne kierowane było przez
władze RP na uchodźstwie: prezydenta, rząd i Naczelnego Wodza oraz ich krajowe
przedstawicielstwa.
Przy Delegaturze Rządu na Kraj, działała Rada
Pomocy Żydom "Żegota" - jedyna w okupowanej przez Niemców Europie
instytucja państwowa ratująca ludność żydowską od zagłady. KWC wydało
ostrzeżenie, że szantaż wobec Żydów i ich denuncjowanie będą karane z całą
surowością.
Polskie Państwo Podziemne miało własne siły zbrojne. Na czele utworzonej
27 września 1939 r. Służby Zwycięstwu Polski stanął gen. Michał
Karaszewicz-Tokarzewski. SZP została przekształcona najpierw w 1940 r. w
Związek Walki Zbrojnej, a następnie rozkazem Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942
r. w Armię Krajową, w skład której weszło ok. 200 organizacji wojskowych,
zarówno spod okupacji niemieckiej jak i sowieckiej.
Kadra AK rekrutowała się z przedwojennych oficerów i podoficerów Wojska
Polskiego, absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i
Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także z tzw. cichociemnych, czyli
żołnierzy polskich szkolonych w Wielkiej Brytanii do zadań specjalnych
(dywersji, sabotażu, wywiadu, łączności, prowadzenia działań partyzanckich) i
przerzucanych drogą lotniczą do okupowanej Polski.
Od 1943 r. w jednostkach podporządkowanych Komendzie Głównej AK tworzono
kompanie i bataliony, od 1944 r. - pułki, brygady, dywizje, zgrupowania pułkowe
i dywizyjne.
Do walki bieżącej powołano w 1940 r. Związek Odwetu, a poza granicami
Rzeczpospolitej, na zapleczu frontu wschodniego, utworzono w 1941 r.
organizację dywersyjną Wachlarz. W końcu 1942 r. z połączenia tych formacji
powstało Kierownictwo Dywersji - Kedyw.
Podziemny przemysł zbrojeniowy produkował materiały wybuchowe, pistolety
maszynowe, granaty, miny, butelki samozapalające oraz tysiące sztuk amunicji.
AK w broń i materiały konieczne do prowadzenia działań bojowych była również
zaopatrywana dzięki zrzutom lotniczym dokonywanym przez zachodnich sojuszników.
W powiązaniu z AK działała podziemna organizacja Związku Harcerstwa
Polskiego - Szare Szeregi, której starsi członkowie, przeszkoleni wojskowo,
zasilali oddziały dywersyjne Kedywu.
AK realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i
przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była głównie
przez akcje małego sabotażu, akcje sabotażowo-dywersyjne, bojowe, a także bitwy
partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim.
Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje odwetowe i
represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów.
Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie stanowiące
kluczowy element akcji "Burza". Przez 63 dni powstańcy prowadzili z
wojskami niemieckimi heroiczną i osamotnioną walkę, której celem była
niepodległa Polska, wolna od niemieckiej okupacji i dominacji sowieckiej.
Ogromne straty poniesione przez stronę polską w wyniku powstania powodują, iż decyzja
o jego rozpoczęciu do dziś wywołuje kontrowersje.
Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie stanowiące
kluczowy element akcji "Burza". Przez 63 dni powstańcy prowadzili z
wojskami niemieckimi heroiczną i osamotnioną walkę, której celem była
niepodległa Polska, wolna od niemieckiej okupacji i dominacji sowieckiej.
Ogromne straty poniesione przez stronę polską w wyniku powstania powodują, iż
decyzja o jego rozpoczęciu do dziś wywołuje kontrowersje.
19 stycznia 1945 r., wobec błyskawicznych postępów wielkiej ofensywy
wojsk sowieckich, Dowódca Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki
"Niedźwiadek" wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Zwracając się do
żołnierzy pisał: "Żołnierze Armii Krajowej! Daję Wam ostatni rozkaz.
Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej
niepodległości Państwa i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się
być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległego Państwa Polskiego. W tym
działaniu każdy z Was musi być dla siebie dowódcą".
Po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Polski przywódcy Polskiego
Państwa Podziemnego zostali aresztowani przez NKWD. 21 czerwca 1945 r. Kolegium
Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRS w Moskwie skazało ich - jak głosiło uzasadnienie
- za "działania przeciwko Armii Czerwonej i Związkowi Sowieckiemu oraz
współpracę z Niemcami".
Trzech spośród skazanych w procesie zmarło w sowieckich więzieniach: ostatni
dowódca AK gen. Leopold Okulicki, wicepremier i delegat Rządu na Kraj Jan
Stanisław Jankowski oraz Stanisław Jasiukowicz, członek Rady Ministrów na Kraj
ze Stronnictwa Narodowego.
1 lipca 1945 r. Rada Jedności Narodowej ogłosiła przesłanie Polskiego Państwa
Podziemnego, nazywane Testamentem Polski Walczącej, mówiące o Polsce wolnej,
sprawiedliwej i demokratycznej.
