Powstanie listopadowe 1830-1831, powstanie narodowe przeciw Rosji, trwające od 29 XI 1830 do października 1831. Objęło swym zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę, część Ukrainy i Białorusi. Sprowokowane m.in. łamaniem konstytucji Królestwa z 1815 oraz represjami wobec tajnych związków i organizacji.
Do wybuchu walk przyczyniły się rewolucje we Francji i Belgii (Rewolucja belgijska 1830, Rewolucja lipcowa we Francji 1830) oraz planowana wobec nich interwencja Rosji. Spiskowcy zdecydowali się rozpocząć powstanie od zamachu na wielkiego księcia Konstantego, atakując jego rezydencję w Belwederze. Inne oddziały miały za zadanie zajęcie koszar rosyjskich i rozbrojenie znajdujących się tam żołnierzy.
Przyczyny:
wydarzenia piętnastolecia istnienia Królestwa Polskiego - zawiedzione nadzieje na pełną niepodległość; nie wywiązanie się Aleksandra I z obietnic powiększenia Królestwa o dawne ziemie polskie; nie przestrzeganie konstytucji i nie tolerowanie liberalnej opozycji (Kaliszanów);
wybuch rewolucji w Paryżu (rewolucja lipcowa 1830) - obalenie dynastii Burbonów we Francji;
walka o niepodległość w Belgii - walka o obalenie panowania holenderskiego;
pogłoski o zbrojnej interwencji Mikołaja I, w ramach Świętego Przymierza (Rosja, Austria, Prusy), we Francji i Belgii - w marszu na zachód miały wziąć udział również pułki polskie - co było niezgodne z konstytucją;
zagrożenie aresztowaniem członków sprzysiężenia podchorążych Piotra Wysockiego przyspieszyło decyzję o wybuchu powstania.
Do wybuchu walk przyczyniły się rewolucje we Francji i Belgii (Rewolucja belgijska 1830, Rewolucja lipcowa we Francji 1830) oraz planowana wobec nich interwencja Rosji. Spiskowcy zdecydowali się rozpocząć powstanie od zamachu na wielkiego księcia Konstantego, atakując jego rezydencję w Belwederze. Inne oddziały miały za zadanie zajęcie koszar rosyjskich i rozbrojenie znajdujących się tam żołnierzy.
Przyczyny:
wydarzenia piętnastolecia istnienia Królestwa Polskiego - zawiedzione nadzieje na pełną niepodległość; nie wywiązanie się Aleksandra I z obietnic powiększenia Królestwa o dawne ziemie polskie; nie przestrzeganie konstytucji i nie tolerowanie liberalnej opozycji (Kaliszanów);
wybuch rewolucji w Paryżu (rewolucja lipcowa 1830) - obalenie dynastii Burbonów we Francji;
walka o niepodległość w Belgii - walka o obalenie panowania holenderskiego;
pogłoski o zbrojnej interwencji Mikołaja I, w ramach Świętego Przymierza (Rosja, Austria, Prusy), we Francji i Belgii - w marszu na zachód miały wziąć udział również pułki polskie - co było niezgodne z konstytucją;
zagrożenie aresztowaniem członków sprzysiężenia podchorążych Piotra Wysockiego przyspieszyło decyzję o wybuchu powstania.
Przebieg:
w noc listopadowa - 29 listopada 1830 r. wybuchło powstanie;
cywile zaatakowali Belweder, jednak nie osiągnęli celu, ponieważ wielki książę Konstanty ocalał i uciekł z Warszawy;
podchorążowie podpalili browar na Solcu;
maszerując podchorążowie spotkali się z wrogim milczeniem bogatej ludności Warszawy, natomiast uboga ludność poparła powstanie i zdobyła Arsenał i miasto.
Arystokracja zwołała posiedzenie
Rady Administracyjnej i wydała odezwę nawołującą do spokoju, jednocześnie
podjęła rozmowy z Konstantym;
spiskowcy w odpowiedzi zawiązali 1 grudnia Towarzystwo Patriotyczne (przywódcą został Joachim Lelewel), Towarzystwo miało charakter rewolucyjny, żądało: zaprzestania rozmów z Rosją i liberalizacji (wolności w życiu społecznym);
pod naciskiem Towarzystwa Rada Administracyjna utworzyła i powołała Rząd Tymczasowy na czele z Czartoryskim, w którego skład wszedł także Lelewel (nowy rząd miał podobny program jak Rada Administracyjna);
18 grudnia, ku wściekłości Chłopickiego, sejm uznał powstanie za narodowe, ponieważ Mikołaj I zażądał bezwarunkowej kapitulacji (Mikołaj I chciał wykorzystać powstanie jako pretekst zlikwidowania autonomii królestwa);
25 stycznia 1831 r. sejm, pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego i ulicy, zdetronizował Mikołaja I, co było przekreśleniem nadziei na ugodę z carem;
sejm wybrał, na miejsce Chłopiockiego, nowego naczelnego wodza, człowieka o marnych zdolnościach wojskowych - Michała Radziwiłła;
w lutym rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska: Rosja - 130 tys. żołnierzy (dowódca feldmarszałek Iwan Dybicz, od czerwca dowództwo przejął Paskiewicz), Polska - 50 tyś. żołnierzy;
pierwsze zwycięstwo odniesione pod Stoczkiem przez Józefa Dwernickiego;
bitwa pod Grochowem - obie armie poniosły w niej ciężkie straty; gen. Chłopicki został ranny, a jego miejsce zajął gen. Jan Skrzynecki;
przy boku Skrzyneckiego znalazł się talent wojskowy - gen. Ignacy Prądzyński, który opracował plan kontrofensywy, jednak z winy Skrzyneckiego, który okazał się wodzem całkowicie nieudolnym i pozbawionym wiary w zwycięstwo, plany te nie zostały zrealizowane. Tak więc w początkach kwietnia Skrzynecki zahamował dobrze rozwijającą się ofensywę na Siedlce, gdy armii polskiej udało się zaskoczyć i pobić Rosjan pod Wawrem i Iganiami;
o klęska pod Ostrołęką - przez niezdecydowanie i nieudolność Skrzyneckiego można było zniszczyć resztki sił Dybicza, gdyż stracił on ponad 40 tyś. ludzi, a dodatkowo jego szeregi dziesiątkowała cholera;zmarłego w czerwcu na cholerę Dybicza zastąpił gen. Iwan Paskiewicz, który przeprawił się przez Wisłę i podszedł Warszawę od zachodu, przy całkowitej bezczynności Skrzyneckiego;11 sierpnia Skrzyneckiego pozbawiono dowództwa - nowym wodzem został gen. H. Dembiński;
tymczasem w Warszawie lud był niezadowolony, nastroje te wykorzystało Towarzystwo Patriotyczne - 15 sierpnia wybuchły zamieszki, lud zamordował kilku generałów i szpiegów Nowosilcowa;
rząd stracił panowanie nad stolicą, wtedy władzę w swe ręce ujął gen. Jan Krukowiecki; Krukowiecki stłumił rozruchy i surowo ukarał ich uczestników;
armia gen. Paskiewicza zbliżała się do Warszawy; 6 września Rosjanie rozpoczęli szturm na Wolę, która została zdobyta ;
8 września stolica skapitulowała;o trwały jeszcze poszczególne punkty oporu, a najdłużej (do 21 października 1831) bronił się Zamość;
Bitwy:
• bitwa pod Stoczkiem - 14 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Dobrem - 17 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• I bitwa pod Wawrem - 19 lutego 1831, nierozstrzygnięta
• bitwa pod Nową Wsią - 19 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Białołęką - 24 lutego - 25 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Olszynką Grochowską - 25 lutego 1831, nierozstrzygnięta
• I bitwa pod Puławami - 26 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• II bitwa pod Puławami - 2 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Kurowem - 3 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Markuszowem - 3 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• II bitwa pod Wawrem - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Dębem Wielkim - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Domanicami - 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Iganiami - 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Poryckiem - 11 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wronowem - 17 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Kazimierzem Dolnym - 18 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Boremlem - 18 kwietnia - 19 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• Bitwa pod Sokołowem Podlaskim - 21 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• Bitwa pod Mariampolem - 22 kwietnia 1831, przegrana wojsk polskich
• bitwa pod Firlejem - 9 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Lubartowem - 10 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Połągą - 10 maja - 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Tykocinem - 21 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Nurem - 22 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Ostrołęką - 26 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Rajgrodem - 29 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Uchaniami - 11-12 czerwca 1831
• bitwa pod Łysobykami - 19 czerwca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wilnem - 19 czerwca 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Szawlami - 8 lipca 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Iłżą - 9 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wilnem - 17 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Rogoźnicą - 29 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• Obrona reduty Ordona i reduty Wolskiej w Warszawie - 6 września 1831, przegrana wojsk polskich
Główne ugrupowania polityczne w powstaniu:
• obóz arystokratyczny (Czartoryskiego) - godził się na walkę licząc na poparcie mocarstw europejskich; łudził się on, że dojdzie do porozumienia z carem;
• lewica Towarzystwa Patriotycznego (m.in. Pułaski) - radykałowie, uważali się za szlacheckich rewolucjonistów i domagali się reform w tym także chłopskiej, chcieli chłopów powołać pod broń;
• prawica Towarzystwa Patriotycznego oraz Kaliszanie - nie chcieli pogłębienia powstania i przekształcenia go w ruch ogólnonarodowy, byli zwolennikami monarchii i ściśle przestrzeganej konstytucji.
Bohaterowie:
Konarski Szymon
W roku 1825 Szymon Konarski wstąpił, jako zwykły szeregowiec, do I pułku strzelców pieszych Królestwa Kongresowego, zaś już po 8 miesiącach został podoficerem. Dnia 22.01.1831 otrzymał nominację na podporucznika pułku ułanów walczących na Litwie podczas powstania listopadowego.
Bukaty Antoni
(1808-1876), filozof i historyk; z zawodu inżynier. Uczestnik powstania listopadowego (stracił oko w bitwie pod Grochowem), po jego upadku wyjechał do Francji, gdzie zdobył wykształcenie techniczne.
Kajsiewicz Józef Hieronim
(1812-1873), działacz religijny, ksiądz, uczestnik powstania listopadowego. Działacz Komitetu Lelewelowskiego w Paryżu. W 1834 wstąpił do Towarzystwa Braci Zjednoczonych, mającego być zalążkiem zakonu polskiego.
Gen. Henryk Dembiński
16 stycznia 1791 w Strzałkowie koło Stopnicy - zm. 13 czerwca 1864 w Paryżu) polski generał, a także podróżnik i inżynier.
Służył w armii Księstwa Warszawskiego w latach 1809-1814. Był posłem na Sejm Królestwa Polskiego w roku 1825. Brał udział w powstaniu listopadowym, gdzie wyróżnił się zwłaszcza w wyprawie na Litwę. W sierpniu 1831 został mianowany generałem dywizji i przez krótki czas pełnił funkcję wodza naczelnego. Brał także udział w bitwach pod Dębem Wielkim i Ostrołęką. Po zakończeniu powstania wyemigrował do Francji, gdzie był związany z obozem A. J. Czartoryskiego. W powstaniu węgierskim w 1849 roku dowodził węgierską Armią Północną. Następnie powołany na stanowisko szefa sztabu naczelnego i wodza naczelnego armii węgierskiej. Ponieważ jego kandydatura wzbudzała zazdrość wśród niektórych węgierskich przywódców (szczególnie Artra Grgeya), z funkcji tej zrezygnował po niepowodzeniu pod Kpolną. Po kolejnej klęsce armii węgierskiej pod Temeszwarem i rezygnacji Lajosa Kossutha wyjechał do Turcji.
Piotr Szembek
(1788 -1866) –generał dywizji wojsk polskich w 1831.
W latach 1807-1815 służył w wojskach Księstwa Warszawskiego, później (od 1815) Królestwa Polskiego. W powstaniu listopadowym (1830-1831) gubernator Warszawy, członek Rady Wojennej. Generał i dowódca 4. dywizji piechoty. Brał udział w bitwach pod Wawrem i Grochowem. Mówiono o nim "Ufaj Szembekowi. Szembek nie zdradzi". Jednym z jego adiutantów był Franciszek Kacper Fornalski. Na skutek konfilktu z naczelnym wodzem gen. Janem Skrzyneckim zostaje zdymisjonowany. Kontynuował jednak karierę wojskową jako ochotnik, a po dymisji Skrzyneckiego przywrócony do służby. Po zakończeniu powstania osiadł w swych dobrach Siemianice w Wielkopolsce.
W 1813 roku w Gdańsku ożenił się z Fryderyką Becu de Tavernier. Ich synem był hrabia Aleksander Szembek.
Piotr Wysocki
przywódca sprzysiężenia podchorążych, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego
W czasie powstania został mianowany kapitanem, był adiutantem naczelnego wodza Michała Radziwiłła. Uczestniczył w bitwie pod Wawrem, pod Grochowem, bitwie pod Dobrem i bitwie pod Okuniewem. Brał udział w wyprawie generała Józefa Dwernickiego na Wołyń. We wrześniu 1831 roku, będąc dowódcą 10 pułku, został ranny podczas walk w obronie Warszawy i 6 września 1831 roku dostał się do niewoli rosyjskiej. W grudniu został skazany na karę śmierci przez powieszenie, lecz ukaz carski zamienił wyrok na 20 lat osiedlenia na Syberii. Miejscem zesłania była początkowo wioska Aleksandrowsk pod Irkuckiem. Po próbie ucieczki, za co skazano go na karę tysiąca kijów, został karnie przeniesiony na katorgę do kopalni miedzi w Akatui.
Emilia Plater
bohaterka narodowa Polski, żołnierz powstania listopadowego, hrabianka herbu własnego Plater, córka hrabiego Franciszka Ksawerego i Anny von der Mohl.
Wsławiła się jako jedna z niewielu kobiet w oddziałach powstańczych. Została dowódcą I Kompanii Pierwszego Pułku Litewskiego. Wyróżniła ją odwaga i upór, ale także współczucie, ciepło i umiejętność pobudzenia do walki innych żołnierzy ze swojego hufca. Podczas długotrwałych walk podupadła na zdrowiu. Po ciężkiej chorobie, na którą zapadła podczas próby przebicia się ze swoim oddziałem do zagrożonej przez Rosjan Warszawy zmarła. Została pochowana na najbliższym cmentarzu, w małej miejscowości Kapiamiestis, na Litwie (po polsku Kopciowo), gdzie dziś znajduje się także jej pomnik.
Sylwetka Emilii Plater została utrwalona przez poetów, między innymi przez Adama Mickiewicza w wierszu Śmierć pułkownika.
Emilia została także umieszczona w 1931 oraz w 1936 na banknotach 20-złotowych, a w 1940 roku na banknocie o nominale 50 złotych, jej portret od głowy do szyi przedstawia wojowniczkę i chlubę narodu.
Bonawentura Niemojewski
Z chwilą wybuchu powstania listopadowego Bonawentura przybył do Warszawy, gdzie odegrał czołową rolę polityczną. Ponownie wszedł do sejmu i wraz z Wincentym stał się przywódcą tak zwanej „partii kaliskiej”. Powołany w skład rządu rewolucyjnego pełnił kolejno funkcję ministra sprawiedliwości, ministra spraw wewnętrznych i policji, a następnie zastępcy prezesa w radzie ministrów. Po usunięciu generała Jana Krukowieckiego 8 września 1831 roku został mianowany przez sejm prezesem Rządu Narodowego. Powołał nową władzę wykonawczą, składającą się w większości z „kaliszan”, reprezentujących stanowisko antykapitulacyjne i przeciwnych rokowaniom z nieprzyjacielem.
Bezpośrednio po kapitulacji Warszawy przeniósł się wraz z członkami rządu, sejmem i wojskiem do Modlina, gdzie czynił starania, aby kontynuować powstanie.
Maciej Rybiński
Po wybuchu powstania listopadowego w nocy 29/30 listopada 1830 dowodził najpierw pierwszym pułkiem Piechoty Liniowej, później Dywizją Piechoty.
Podczas powstania listopadowego walczył w bitwach pod:
• Wawrem 19/20 lutego 1831 r., bitwa nie została rozstrzygnięta;
• Tykocinem;
• Ostrołęką 26 maja 1831 r.
Po zdobyciu Warszawy przez Rosjan we wrześniu 1831 awansował do stopnia generała dywizji. 10 września 1831 objął stanowisko naczelnego wodza powstania, był nim do 23 września 1831, kiedy zebrał się Sąd Powstańczy w Płocku, w którym uczestniczył. Stanowisko naczelnego wodza zostało powierzone tymczasowo gen. Janowi Nepomucenowi Umińskiemu. Po raz drugi wodzem naczelnym został 24 września, był nim do 5 października 1831. Został oskarżony o rokowania z gen. Paskiewiczem w sprawie kapitulacji. 5 października 1831 r. skierował 20-tysięczną armię do Prus.
Po upadku powstania, wyjechał na emigrację do Paryża, gdzie w 1843 roku założył Stronnictwo Wojskowe. Zmarł 17 stycznia 1874 w Paryżu. Pozostawił po sobie Pamiętniki z lat powstania listopadowego.
Wysocki Piotr (1797-1874),
podporucznik, założyciel tajnego sprzysiężenia niepodległościowego, inicjator Powstania Listopadowego. Od 1818 w wojsku Królestwa Polskiego. 1828 jako instruktor w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie założył tajną organizację niepodległościową zwaną potocznie Sprzysiężeniem Wysockiego, w której skład wchodzili podchorążowie i nieliczni przedstawiciele inteligencji warszawskiej. Wobec wykrycia organizacji przez tajną policję i groźby aresztowania, 29 listopada 1830 jej członkowie zdecydowali się na wystąpienie zbrojne, które stało się początkiem Powstania Listopadowego. W czasie powstania walczył w bitwie pod Grochowem (25 lutego 1831), uczestniczył w wyprawie generała Józefa Dwernickiego na Wołyń (kwiecień 1831). Wraz z jego korpusem przekroczył granicę austriacką. Powrócił do Królestwa i walczył w obronie Warszawy (wrzesień 1831). Po kapitulacji stolicy dostał się do niewoli, został skazany na karę śmierci, zamienioną na długoletnią katorgę na Syberii. 1857 powrócił z zesłania.
Chłopicki Józef Grzegorz (1771-1854),
polski generał, uczestnik wojny polsko-rosyjskiej (1792), Insurekcji Kościuszkowskiej (1794), w Legionach Polskich (1797-1806), dowodził Legią Nadwiślańską (1808-1811). W okresie Powstania Listopadowego, członek Rady Administracyjnej i naczelnik sił zbrojnych. 5 V 1830 został dyktatorem powstania. Zwolennik rokowań z carem, przeciwnik działań zbrojnych, wstrzymywał przygotowania wojenne. Jego polityka sprawiła, że po wkroczeniu armii rosyjskiej Iwana Dybicza powstańcy mogli przeciwstawić jej siedmiotysięczne, słabo uzbrojone siły. 17 I 1831 zrzekł się dyktatury. Ranny w bitwie pod Olszynką Grochowską. Po upadku powstania wyjechał do Krakowa.
Czartoryski Adam Jerzy (1770-1861),
książę, polityk, dyplomata, mecenas literatury i sztuki. Uczestnik Powstania Listopadowego. Rzecznik rozwiązania sprawy Polski przy pomocy Rosji. Po III rozbiorze (1795) aktywnie uczestniczył w życiu politycznym Rosji jako doradca Aleksandra I, poseł, minister i senator. Uczestniczył w kongresie wiedeńskim z ramienia Rosji. Po wybuchu Powstania Listopadowego wszedł w skład Rządu Tymczasowego, a następnie Rządu Narodowego. Po klęsce wyemigrował do Francji, gdzie stanął na czele ugrupowania politycznego znanego pod nazwą Hotel Lambert. Możliwości odzyskania przez Polskę niepodległości upatrywał w konflikcie zbrojnym państw zachodnich z Rosją. Gorący orędownik niepodległościowych ruchów społecznych w Europie w okresie Wiosny Ludów. Organizator i patron polskich formacji wojskowych w wojnie krymskiej (1853-1856). Prezes Towarzystwa Historyczno - Literackiego i współzałożyciel Biblioteki Polskiej w Paryżu. Autor wielu pism politycznych, rozpraw, wierszy i poematów.
Krukowiecki Jan Stefan (1772-1850),
działacz niepodległościowy, generał. Od 1792 w służbie wojskowej, początkowo w armii austriackiej (do 1794), następnie francuskiej (1806-1807), Księstwa Warszawskiego (1807-1814), Królestwa Polskiego (1815-1831), uczestnik wojen napoleońskich 1809-1812 i 1813. W powstaniu listopadowym dowódca piechoty, następnie gubernator Warszawy. W sierpniu 1831 wybrany przez Sejm na prezesa Rządu Narodowego. Występując jako przeciwnik lewicy, rozwiązał Towarzystwo Patriotyczne i ogłosił się dyktatorem powstania. Hamował rozwój walki powstańczej, dążył do zakończenia powstania w celu ratowania pozycji arystokracji. Po pertraktacjach z Iwanem Paskiewiczem podpisał akt kapitulacji Warszawy. Za postawę skrajnie konserwatywną w powstaniu odsunięty przez Sejm od władzy.
Prądzyński Ignacy (1792-1850),
generał. Od 1807 w wojsku Księstwa Warszawskiego, uczestnik kampanii 1809 i 1812. W armii Królestwa Polskiego w kwatermistrzostwie generalnym, następnie wykładowca taktyki i fortyfikacji. 1822-1824 opracował projekt budowy Kanału Augustowskiego. Współzałożyciel Towarzystwa Patriotycznego (1821), więziony (1826-1829). W czasie Powstania Listopadowego podkomendant twierdzy Zamość, następnie kwatermistrz generalny Sztabu Głównego i dowódca korpusu inżynierów, w dniach 16-17 sierpnia 1830 naczelny wódz Powstania Listopadowego. Wybitny strateg, rzecznik zdecydowanych działań zaczepnych. Autor planów wojny z Rosją, częściowo wykorzystanych przez generała J. Skrzyneckiego. Dowodził w wygranej bitwie pod Iganiami (10 kwietnia 1831). Po upadku powstania w latach 1832-1833 na zesłaniu w Wiatce. 1834 powrócił do Królestwa Polskiego.
Skrzynecki Jan Zygmunt (1787-1860),
polski generał, wódz naczelny w Powstaniu Listopadowym. W wojsku polskim od 1806, brał udział w wojnie z Austrią 1809. 1812 uczestnik kampanii moskiewskiej Napoleona I, odznaczył się w bitwie pod Możajskiem. 1812-1814 brał udział w walkach armii francuskiej na terenie Niemiec i Francji. Od 1815 w wojsku Królestwa Polskiego, awansował do stopnia pułkownika. 1825 zasiadał w sądzie wojskowym rozpatrującym sprawę oficerów - członków Towarzystwa Patriotycznego. Podczas powstania listopadowego dowodził brygadą, następnie dywizją piechoty. Wyróżnił się w bitwach pod Dębem Wielkim i Grochowem. Po bitwie grochowskiej, 26 lutego 1831 powołany przez sejm na stanowisko naczelnego wodza. Nie wierzył w zwycięstwo, próbował rokować z feldmarszałkiem Iwanem Dybiczem. Unikał decydującej bitwy, niwecząc plan strategiczny opracowany przez szefa sztabu generła Ignecego Prądzyńskiego. Osobiście odpowiedzialny za klęskę armii polskiej pod Ostrołęką (26 maja 1831). 12 sierpnia 1831 odwołany ze stanowiska naczelnego wodza, pięć dni później wydalony z wojska. Do 1839 przebywał na emigracji, m.in. organizował armię belgijską. Po powrocie osiadł w Krakowie.
Sowiński Józef Longin (1777-1831)
, polski generał. Absolwent Szkoły Rycerskiej w Warszawie. W powstaniu kościuszowskim (1794) podporucznik kawalerii narodowej, brał udział m.in. w obronie Warszawy i w wyprawie wielkopolskiej Jan Henryk Dąbrowskiego. Po klęsce powstania w służbie pruskiej (1799-1811), następnie w wojsku Księstwa Warszawskiego. Uczestnik wyprawy moskiewskiej 1812, pod Możajskiem stracił nogę i został wzięty do niewoli. 1813 zwolniony. W Królestwie Polskim od 1815 dyrektor Arsenału i od 1820 komendant Szkoły Aplikacyjnej. W Powstaniu Listopadowym szef Wydziału Artylerii Komisji Rządowej Wojny i dowódca artylerii garnizonu warszawskiego. Zginął 6 listopada w czasie rosyjskiego natarcia, dowodząc obroną reduty na Woli.
Upadek:
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski, Bonawentura Niemojowski oraz nieudolni dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Maciej Rybiński. Powstał nawet na ten temat wierszyk:
Chłop nas zdradził,
skrzynka przyskrzyniła,
kruk oko wydziobał,
ryba zatopiła.
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji, nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie.
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi.
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież Grzegorz XVI w encyklice Cum primum, jak i rządy większości państw europejskich, napiętnowali powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców prawowitej władzy.
Koniec coraz bliżej
26 maja to dzień wielkiej klęski Polaków. Przez nie do końca udaną wyprawę na Rosjan (a dokładniej przez fatalne wykonanie planu gen. Prądzyńskiego przez Skrzyneckiego) powstańcy byli zmuszeni do stoczenia bitwy o Ostrołękę. Na oddziały polskie (30.000 żołnierzy, 74 działa) nadciągnęła cała armia Dybicza. Było to zaskoczeniem dla dowódców, którzy nie spodziewali się, że feldmarszałek przybędzie w takiej sile. Zawiniły również nieporozumienia między Prądzyńskim a Skrzyneckim. Pierwszy chciał stoczyć bitwę z Rosjanami, drugi planował wycofać się na zachodni brzeg Narwi i wysadzić za sobą mosty. Już 25 maja odesłał część zapasów z amunicją, co krzyżowało plany Prądzyńskiego. Kolejne błędy w dowodzeniu (choć nie można zapominać, że podejmowano też wiele słusznych decyzji) sprawiły, że oddziały Dybicza przeszły na zachodni brzeg, a Polacy musieli się wycofać. Straty powstańców wyniosły 6,5 tysiąca, 500 rannych trzeba było zostawić na polu bitwy. Inicjatywa przeszła w ręce Rosjan.
Po śmierci feldmarszałka Dybicza na cholerę (10 czerwca; co ciekawe, nic inny w obozie na nią nie zachorował) dowództwo nad Rosjanami przejmuje hrabia feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Przekracza z pomocą Prus Wisłę w jej dolnym biegu i kieruje się na Warszawę od zachodu. Sytuacja w stolicy staje się napięta...
Bitwa pod Ostrołęką
Klęska pod Ostrołęką zachwiała autorytetem Skrzyneckiego. Kaliszanie zaczęli wywierać nacisk w sejmie, by odwołać go z funkcji wodza. W tym celu powołano specjalną delegację, która po przesłuchaniu opinii różnych oficerów i generałów zdecydowała, że Skrzynecki nie może dalej sprawować władzy. Na jego następcę wybrano gen. Henryka Dembińskiego, pełniącego od 6 sierpnia funkcję gubernatora Warszawy.
W połowie sierpnia w Warszawie dochodzi do zamieszek. Atakowano generałów, żądano ukarania ich jako zdrajców narodu. Rząd nie potrafił już zapanować nad sytuacją. Rozwścieczony tłum powiesił generała Jankowskiego, Bukowskiego, Hurtiga, pułkownika Sałackiego, barona Kettlera i kuratora Kaweckiego. W tej sytuacji Rząd Narodowy księcia Czartoryskiego podał się do dymisji. Sejm wybrał na nowego prezesa rządu Jana Krukowieckiego. Na gubernatora stolicy powołano gen. Chrzanowskiego.
18 sierpnia Paskiewicz rozpoczął oblegać Warszawę. Miał 55 tysięcy żołnierzy i 318 dział, a od Wilna ciągnął jeszcze gen. Cyprian Kreutz z dwudziestotysięcznym korpusem i 90 działami. Następnego dnia zebrała się Rada Wojenna, która miała zdecydować o dalszych losach walki. Wysunięto trzy koncepcje:
1. Stoczyć walną bitwę pod murami miasta - za tą opcją opowiedział się Krukowiecki.
2. Podzielić armię na 2 części, z których jedna, mniejsza, miałaby działać na prawym brzegu Wisły, zapewniając dowóz zapasów do obleganego miasta - plan ten poparł Prądzyński.
3. Opuścić Warszawę i przenieść działania na Litwę - koncepcja wysunięta przez Dembińskiego.
Rada Wojenna zdecydowała o wyborze drugiej z wymienionych możliwości. W Warszawie pozostawiono do obrony 35 tysięcy żołnierzy, 20 tysięcy wyruszyło na wschodni brzeg Wisły. Dowodził nimi gen Girolamo Ramorino. Jednak jego działania na Lubelszczyźnie było pasmem niepowodzeń, głównie z powodu nieznajomości terenu i możliwości przeciwnika.
6 sierpnia Rosjanie rozpoczynają szturm Warszawy. O godzinie 12.00 zdobywają Wolę, dzielnie bronioną przez generała Józefa Sowińskiego, poległego na okopach. Krukowiecki proponuje rządowi podjęcie rokowań z Paskiewiczem. Następnego dnia Krukowiecki spotyka się z feldmarszałkiem. Do godziny 13 Rosjanie wstrzymują szturm; w tym czasie generał chce uzyskać zgodę sejmu na kapitulację stolicy. Sejm odrzuca tę możliwość, a ministrowie składają dymisję. O 21.45 sejm wręcza Krukowieckiemu dymisję ze stanowiska prezesa rządu, a na jego miejsce powołują przywódcę kaliszan - Bonawenturę Niemojowskiego. Posłowie mieli pewność, że Niemojowski kapitulacji nie podpisze. 8 sierpnia o godzinie 8.00 do Warszawy wkraczają Rosjanie. Niemojowski, opuszczając granice Królestwa, ogłasza ostatni manifest, w którym odrzuca możliwość kapitulacji, a gdyby któryś z generałów dopuścił się takiego czynu, decyzja ta nie będzie wiążąca dla strony Polskiej. Odtąd promienie polityki polskiej będą się rozchodzić z Hotelu Lambert...
Skutki
• polityczne: jesienią 1831 roku Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy którego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym; w 1832 roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastąpienie konstytucji Statutem Organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów, postępująca rusyfikacja administracji.
• kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek ilości szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich.
• gospodarcze: nałożono wysoką kontrybucję, zbudowano na koszt Polski Cytadelę z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag.
• demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność Królestwa, w wyniku powstania około 11 tysięcy osób opuściło kraj (zobacz: Wielka Emigracja ), w następnych latach sporą ilość mężczyzn z Królestwa wcielono do armii rosyjskiej.
Koniec powstania
W momencie upadku stolicy siły polskie na całym obszarze państwa były dość znaczne - wynosiły 60 tysięcy ludzi. Zabrakło już jednak woli walki. Generalicja nie chciała kontynuować wojny. W Modlinie wybrany został ostatni dyktator Powstania Listopadowego generał Maciej Rybiński. Jego jedynym celem było przeprowadzenie rozmów o definitywnej kapitulacji. 5 października korpus Rybińskiego wraz z większością członków rządu i sejmu oraz wieloma politykami przekroczyli granicę Pruską. Wojsko złożyło broń. Dwie ostatnie twierdze poddały się - Modlin (7 października) i Zamość (21 października).
spiskowcy w odpowiedzi zawiązali 1 grudnia Towarzystwo Patriotyczne (przywódcą został Joachim Lelewel), Towarzystwo miało charakter rewolucyjny, żądało: zaprzestania rozmów z Rosją i liberalizacji (wolności w życiu społecznym);
pod naciskiem Towarzystwa Rada Administracyjna utworzyła i powołała Rząd Tymczasowy na czele z Czartoryskim, w którego skład wszedł także Lelewel (nowy rząd miał podobny program jak Rada Administracyjna);
18 grudnia, ku wściekłości Chłopickiego, sejm uznał powstanie za narodowe, ponieważ Mikołaj I zażądał bezwarunkowej kapitulacji (Mikołaj I chciał wykorzystać powstanie jako pretekst zlikwidowania autonomii królestwa);
25 stycznia 1831 r. sejm, pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego i ulicy, zdetronizował Mikołaja I, co było przekreśleniem nadziei na ugodę z carem;
sejm wybrał, na miejsce Chłopiockiego, nowego naczelnego wodza, człowieka o marnych zdolnościach wojskowych - Michała Radziwiłła;
w lutym rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska: Rosja - 130 tys. żołnierzy (dowódca feldmarszałek Iwan Dybicz, od czerwca dowództwo przejął Paskiewicz), Polska - 50 tyś. żołnierzy;
pierwsze zwycięstwo odniesione pod Stoczkiem przez Józefa Dwernickiego;
bitwa pod Grochowem - obie armie poniosły w niej ciężkie straty; gen. Chłopicki został ranny, a jego miejsce zajął gen. Jan Skrzynecki;
przy boku Skrzyneckiego znalazł się talent wojskowy - gen. Ignacy Prądzyński, który opracował plan kontrofensywy, jednak z winy Skrzyneckiego, który okazał się wodzem całkowicie nieudolnym i pozbawionym wiary w zwycięstwo, plany te nie zostały zrealizowane. Tak więc w początkach kwietnia Skrzynecki zahamował dobrze rozwijającą się ofensywę na Siedlce, gdy armii polskiej udało się zaskoczyć i pobić Rosjan pod Wawrem i Iganiami;
o klęska pod Ostrołęką - przez niezdecydowanie i nieudolność Skrzyneckiego można było zniszczyć resztki sił Dybicza, gdyż stracił on ponad 40 tyś. ludzi, a dodatkowo jego szeregi dziesiątkowała cholera;zmarłego w czerwcu na cholerę Dybicza zastąpił gen. Iwan Paskiewicz, który przeprawił się przez Wisłę i podszedł Warszawę od zachodu, przy całkowitej bezczynności Skrzyneckiego;11 sierpnia Skrzyneckiego pozbawiono dowództwa - nowym wodzem został gen. H. Dembiński;
tymczasem w Warszawie lud był niezadowolony, nastroje te wykorzystało Towarzystwo Patriotyczne - 15 sierpnia wybuchły zamieszki, lud zamordował kilku generałów i szpiegów Nowosilcowa;
rząd stracił panowanie nad stolicą, wtedy władzę w swe ręce ujął gen. Jan Krukowiecki; Krukowiecki stłumił rozruchy i surowo ukarał ich uczestników;
armia gen. Paskiewicza zbliżała się do Warszawy; 6 września Rosjanie rozpoczęli szturm na Wolę, która została zdobyta ;
8 września stolica skapitulowała;o trwały jeszcze poszczególne punkty oporu, a najdłużej (do 21 października 1831) bronił się Zamość;
Bitwy:
• bitwa pod Stoczkiem - 14 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Dobrem - 17 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• I bitwa pod Wawrem - 19 lutego 1831, nierozstrzygnięta
• bitwa pod Nową Wsią - 19 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Białołęką - 24 lutego - 25 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Olszynką Grochowską - 25 lutego 1831, nierozstrzygnięta
• I bitwa pod Puławami - 26 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• II bitwa pod Puławami - 2 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Kurowem - 3 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Markuszowem - 3 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• II bitwa pod Wawrem - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Dębem Wielkim - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Domanicami - 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Iganiami - 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Poryckiem - 11 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wronowem - 17 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Kazimierzem Dolnym - 18 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Boremlem - 18 kwietnia - 19 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• Bitwa pod Sokołowem Podlaskim - 21 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• Bitwa pod Mariampolem - 22 kwietnia 1831, przegrana wojsk polskich
• bitwa pod Firlejem - 9 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Lubartowem - 10 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Połągą - 10 maja - 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Tykocinem - 21 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Nurem - 22 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Ostrołęką - 26 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Rajgrodem - 29 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Uchaniami - 11-12 czerwca 1831
• bitwa pod Łysobykami - 19 czerwca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wilnem - 19 czerwca 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Szawlami - 8 lipca 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Iłżą - 9 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wilnem - 17 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Rogoźnicą - 29 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• Obrona reduty Ordona i reduty Wolskiej w Warszawie - 6 września 1831, przegrana wojsk polskich
Główne ugrupowania polityczne w powstaniu:
• obóz arystokratyczny (Czartoryskiego) - godził się na walkę licząc na poparcie mocarstw europejskich; łudził się on, że dojdzie do porozumienia z carem;
• lewica Towarzystwa Patriotycznego (m.in. Pułaski) - radykałowie, uważali się za szlacheckich rewolucjonistów i domagali się reform w tym także chłopskiej, chcieli chłopów powołać pod broń;
• prawica Towarzystwa Patriotycznego oraz Kaliszanie - nie chcieli pogłębienia powstania i przekształcenia go w ruch ogólnonarodowy, byli zwolennikami monarchii i ściśle przestrzeganej konstytucji.
Bohaterowie:
Konarski Szymon
W roku 1825 Szymon Konarski wstąpił, jako zwykły szeregowiec, do I pułku strzelców pieszych Królestwa Kongresowego, zaś już po 8 miesiącach został podoficerem. Dnia 22.01.1831 otrzymał nominację na podporucznika pułku ułanów walczących na Litwie podczas powstania listopadowego.
Bukaty Antoni
(1808-1876), filozof i historyk; z zawodu inżynier. Uczestnik powstania listopadowego (stracił oko w bitwie pod Grochowem), po jego upadku wyjechał do Francji, gdzie zdobył wykształcenie techniczne.
Kajsiewicz Józef Hieronim
(1812-1873), działacz religijny, ksiądz, uczestnik powstania listopadowego. Działacz Komitetu Lelewelowskiego w Paryżu. W 1834 wstąpił do Towarzystwa Braci Zjednoczonych, mającego być zalążkiem zakonu polskiego.
Gen. Henryk Dembiński
16 stycznia 1791 w Strzałkowie koło Stopnicy - zm. 13 czerwca 1864 w Paryżu) polski generał, a także podróżnik i inżynier.
Służył w armii Księstwa Warszawskiego w latach 1809-1814. Był posłem na Sejm Królestwa Polskiego w roku 1825. Brał udział w powstaniu listopadowym, gdzie wyróżnił się zwłaszcza w wyprawie na Litwę. W sierpniu 1831 został mianowany generałem dywizji i przez krótki czas pełnił funkcję wodza naczelnego. Brał także udział w bitwach pod Dębem Wielkim i Ostrołęką. Po zakończeniu powstania wyemigrował do Francji, gdzie był związany z obozem A. J. Czartoryskiego. W powstaniu węgierskim w 1849 roku dowodził węgierską Armią Północną. Następnie powołany na stanowisko szefa sztabu naczelnego i wodza naczelnego armii węgierskiej. Ponieważ jego kandydatura wzbudzała zazdrość wśród niektórych węgierskich przywódców (szczególnie Artra Grgeya), z funkcji tej zrezygnował po niepowodzeniu pod Kpolną. Po kolejnej klęsce armii węgierskiej pod Temeszwarem i rezygnacji Lajosa Kossutha wyjechał do Turcji.
Piotr Szembek
(1788 -1866) –generał dywizji wojsk polskich w 1831.
W latach 1807-1815 służył w wojskach Księstwa Warszawskiego, później (od 1815) Królestwa Polskiego. W powstaniu listopadowym (1830-1831) gubernator Warszawy, członek Rady Wojennej. Generał i dowódca 4. dywizji piechoty. Brał udział w bitwach pod Wawrem i Grochowem. Mówiono o nim "Ufaj Szembekowi. Szembek nie zdradzi". Jednym z jego adiutantów był Franciszek Kacper Fornalski. Na skutek konfilktu z naczelnym wodzem gen. Janem Skrzyneckim zostaje zdymisjonowany. Kontynuował jednak karierę wojskową jako ochotnik, a po dymisji Skrzyneckiego przywrócony do służby. Po zakończeniu powstania osiadł w swych dobrach Siemianice w Wielkopolsce.
W 1813 roku w Gdańsku ożenił się z Fryderyką Becu de Tavernier. Ich synem był hrabia Aleksander Szembek.
Piotr Wysocki
przywódca sprzysiężenia podchorążych, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego
W czasie powstania został mianowany kapitanem, był adiutantem naczelnego wodza Michała Radziwiłła. Uczestniczył w bitwie pod Wawrem, pod Grochowem, bitwie pod Dobrem i bitwie pod Okuniewem. Brał udział w wyprawie generała Józefa Dwernickiego na Wołyń. We wrześniu 1831 roku, będąc dowódcą 10 pułku, został ranny podczas walk w obronie Warszawy i 6 września 1831 roku dostał się do niewoli rosyjskiej. W grudniu został skazany na karę śmierci przez powieszenie, lecz ukaz carski zamienił wyrok na 20 lat osiedlenia na Syberii. Miejscem zesłania była początkowo wioska Aleksandrowsk pod Irkuckiem. Po próbie ucieczki, za co skazano go na karę tysiąca kijów, został karnie przeniesiony na katorgę do kopalni miedzi w Akatui.
Emilia Plater
bohaterka narodowa Polski, żołnierz powstania listopadowego, hrabianka herbu własnego Plater, córka hrabiego Franciszka Ksawerego i Anny von der Mohl.
Wsławiła się jako jedna z niewielu kobiet w oddziałach powstańczych. Została dowódcą I Kompanii Pierwszego Pułku Litewskiego. Wyróżniła ją odwaga i upór, ale także współczucie, ciepło i umiejętność pobudzenia do walki innych żołnierzy ze swojego hufca. Podczas długotrwałych walk podupadła na zdrowiu. Po ciężkiej chorobie, na którą zapadła podczas próby przebicia się ze swoim oddziałem do zagrożonej przez Rosjan Warszawy zmarła. Została pochowana na najbliższym cmentarzu, w małej miejscowości Kapiamiestis, na Litwie (po polsku Kopciowo), gdzie dziś znajduje się także jej pomnik.
Sylwetka Emilii Plater została utrwalona przez poetów, między innymi przez Adama Mickiewicza w wierszu Śmierć pułkownika.
Emilia została także umieszczona w 1931 oraz w 1936 na banknotach 20-złotowych, a w 1940 roku na banknocie o nominale 50 złotych, jej portret od głowy do szyi przedstawia wojowniczkę i chlubę narodu.
Bonawentura Niemojewski
Z chwilą wybuchu powstania listopadowego Bonawentura przybył do Warszawy, gdzie odegrał czołową rolę polityczną. Ponownie wszedł do sejmu i wraz z Wincentym stał się przywódcą tak zwanej „partii kaliskiej”. Powołany w skład rządu rewolucyjnego pełnił kolejno funkcję ministra sprawiedliwości, ministra spraw wewnętrznych i policji, a następnie zastępcy prezesa w radzie ministrów. Po usunięciu generała Jana Krukowieckiego 8 września 1831 roku został mianowany przez sejm prezesem Rządu Narodowego. Powołał nową władzę wykonawczą, składającą się w większości z „kaliszan”, reprezentujących stanowisko antykapitulacyjne i przeciwnych rokowaniom z nieprzyjacielem.
Bezpośrednio po kapitulacji Warszawy przeniósł się wraz z członkami rządu, sejmem i wojskiem do Modlina, gdzie czynił starania, aby kontynuować powstanie.
Maciej Rybiński
Po wybuchu powstania listopadowego w nocy 29/30 listopada 1830 dowodził najpierw pierwszym pułkiem Piechoty Liniowej, później Dywizją Piechoty.
Podczas powstania listopadowego walczył w bitwach pod:
• Wawrem 19/20 lutego 1831 r., bitwa nie została rozstrzygnięta;
• Tykocinem;
• Ostrołęką 26 maja 1831 r.
Po zdobyciu Warszawy przez Rosjan we wrześniu 1831 awansował do stopnia generała dywizji. 10 września 1831 objął stanowisko naczelnego wodza powstania, był nim do 23 września 1831, kiedy zebrał się Sąd Powstańczy w Płocku, w którym uczestniczył. Stanowisko naczelnego wodza zostało powierzone tymczasowo gen. Janowi Nepomucenowi Umińskiemu. Po raz drugi wodzem naczelnym został 24 września, był nim do 5 października 1831. Został oskarżony o rokowania z gen. Paskiewiczem w sprawie kapitulacji. 5 października 1831 r. skierował 20-tysięczną armię do Prus.
Po upadku powstania, wyjechał na emigrację do Paryża, gdzie w 1843 roku założył Stronnictwo Wojskowe. Zmarł 17 stycznia 1874 w Paryżu. Pozostawił po sobie Pamiętniki z lat powstania listopadowego.
Wysocki Piotr (1797-1874),
podporucznik, założyciel tajnego sprzysiężenia niepodległościowego, inicjator Powstania Listopadowego. Od 1818 w wojsku Królestwa Polskiego. 1828 jako instruktor w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie założył tajną organizację niepodległościową zwaną potocznie Sprzysiężeniem Wysockiego, w której skład wchodzili podchorążowie i nieliczni przedstawiciele inteligencji warszawskiej. Wobec wykrycia organizacji przez tajną policję i groźby aresztowania, 29 listopada 1830 jej członkowie zdecydowali się na wystąpienie zbrojne, które stało się początkiem Powstania Listopadowego. W czasie powstania walczył w bitwie pod Grochowem (25 lutego 1831), uczestniczył w wyprawie generała Józefa Dwernickiego na Wołyń (kwiecień 1831). Wraz z jego korpusem przekroczył granicę austriacką. Powrócił do Królestwa i walczył w obronie Warszawy (wrzesień 1831). Po kapitulacji stolicy dostał się do niewoli, został skazany na karę śmierci, zamienioną na długoletnią katorgę na Syberii. 1857 powrócił z zesłania.
Chłopicki Józef Grzegorz (1771-1854),
polski generał, uczestnik wojny polsko-rosyjskiej (1792), Insurekcji Kościuszkowskiej (1794), w Legionach Polskich (1797-1806), dowodził Legią Nadwiślańską (1808-1811). W okresie Powstania Listopadowego, członek Rady Administracyjnej i naczelnik sił zbrojnych. 5 V 1830 został dyktatorem powstania. Zwolennik rokowań z carem, przeciwnik działań zbrojnych, wstrzymywał przygotowania wojenne. Jego polityka sprawiła, że po wkroczeniu armii rosyjskiej Iwana Dybicza powstańcy mogli przeciwstawić jej siedmiotysięczne, słabo uzbrojone siły. 17 I 1831 zrzekł się dyktatury. Ranny w bitwie pod Olszynką Grochowską. Po upadku powstania wyjechał do Krakowa.
Czartoryski Adam Jerzy (1770-1861),
książę, polityk, dyplomata, mecenas literatury i sztuki. Uczestnik Powstania Listopadowego. Rzecznik rozwiązania sprawy Polski przy pomocy Rosji. Po III rozbiorze (1795) aktywnie uczestniczył w życiu politycznym Rosji jako doradca Aleksandra I, poseł, minister i senator. Uczestniczył w kongresie wiedeńskim z ramienia Rosji. Po wybuchu Powstania Listopadowego wszedł w skład Rządu Tymczasowego, a następnie Rządu Narodowego. Po klęsce wyemigrował do Francji, gdzie stanął na czele ugrupowania politycznego znanego pod nazwą Hotel Lambert. Możliwości odzyskania przez Polskę niepodległości upatrywał w konflikcie zbrojnym państw zachodnich z Rosją. Gorący orędownik niepodległościowych ruchów społecznych w Europie w okresie Wiosny Ludów. Organizator i patron polskich formacji wojskowych w wojnie krymskiej (1853-1856). Prezes Towarzystwa Historyczno - Literackiego i współzałożyciel Biblioteki Polskiej w Paryżu. Autor wielu pism politycznych, rozpraw, wierszy i poematów.
Krukowiecki Jan Stefan (1772-1850),
działacz niepodległościowy, generał. Od 1792 w służbie wojskowej, początkowo w armii austriackiej (do 1794), następnie francuskiej (1806-1807), Księstwa Warszawskiego (1807-1814), Królestwa Polskiego (1815-1831), uczestnik wojen napoleońskich 1809-1812 i 1813. W powstaniu listopadowym dowódca piechoty, następnie gubernator Warszawy. W sierpniu 1831 wybrany przez Sejm na prezesa Rządu Narodowego. Występując jako przeciwnik lewicy, rozwiązał Towarzystwo Patriotyczne i ogłosił się dyktatorem powstania. Hamował rozwój walki powstańczej, dążył do zakończenia powstania w celu ratowania pozycji arystokracji. Po pertraktacjach z Iwanem Paskiewiczem podpisał akt kapitulacji Warszawy. Za postawę skrajnie konserwatywną w powstaniu odsunięty przez Sejm od władzy.
Prądzyński Ignacy (1792-1850),
generał. Od 1807 w wojsku Księstwa Warszawskiego, uczestnik kampanii 1809 i 1812. W armii Królestwa Polskiego w kwatermistrzostwie generalnym, następnie wykładowca taktyki i fortyfikacji. 1822-1824 opracował projekt budowy Kanału Augustowskiego. Współzałożyciel Towarzystwa Patriotycznego (1821), więziony (1826-1829). W czasie Powstania Listopadowego podkomendant twierdzy Zamość, następnie kwatermistrz generalny Sztabu Głównego i dowódca korpusu inżynierów, w dniach 16-17 sierpnia 1830 naczelny wódz Powstania Listopadowego. Wybitny strateg, rzecznik zdecydowanych działań zaczepnych. Autor planów wojny z Rosją, częściowo wykorzystanych przez generała J. Skrzyneckiego. Dowodził w wygranej bitwie pod Iganiami (10 kwietnia 1831). Po upadku powstania w latach 1832-1833 na zesłaniu w Wiatce. 1834 powrócił do Królestwa Polskiego.
Skrzynecki Jan Zygmunt (1787-1860),
polski generał, wódz naczelny w Powstaniu Listopadowym. W wojsku polskim od 1806, brał udział w wojnie z Austrią 1809. 1812 uczestnik kampanii moskiewskiej Napoleona I, odznaczył się w bitwie pod Możajskiem. 1812-1814 brał udział w walkach armii francuskiej na terenie Niemiec i Francji. Od 1815 w wojsku Królestwa Polskiego, awansował do stopnia pułkownika. 1825 zasiadał w sądzie wojskowym rozpatrującym sprawę oficerów - członków Towarzystwa Patriotycznego. Podczas powstania listopadowego dowodził brygadą, następnie dywizją piechoty. Wyróżnił się w bitwach pod Dębem Wielkim i Grochowem. Po bitwie grochowskiej, 26 lutego 1831 powołany przez sejm na stanowisko naczelnego wodza. Nie wierzył w zwycięstwo, próbował rokować z feldmarszałkiem Iwanem Dybiczem. Unikał decydującej bitwy, niwecząc plan strategiczny opracowany przez szefa sztabu generła Ignecego Prądzyńskiego. Osobiście odpowiedzialny za klęskę armii polskiej pod Ostrołęką (26 maja 1831). 12 sierpnia 1831 odwołany ze stanowiska naczelnego wodza, pięć dni później wydalony z wojska. Do 1839 przebywał na emigracji, m.in. organizował armię belgijską. Po powrocie osiadł w Krakowie.
Sowiński Józef Longin (1777-1831)
, polski generał. Absolwent Szkoły Rycerskiej w Warszawie. W powstaniu kościuszowskim (1794) podporucznik kawalerii narodowej, brał udział m.in. w obronie Warszawy i w wyprawie wielkopolskiej Jan Henryk Dąbrowskiego. Po klęsce powstania w służbie pruskiej (1799-1811), następnie w wojsku Księstwa Warszawskiego. Uczestnik wyprawy moskiewskiej 1812, pod Możajskiem stracił nogę i został wzięty do niewoli. 1813 zwolniony. W Królestwie Polskim od 1815 dyrektor Arsenału i od 1820 komendant Szkoły Aplikacyjnej. W Powstaniu Listopadowym szef Wydziału Artylerii Komisji Rządowej Wojny i dowódca artylerii garnizonu warszawskiego. Zginął 6 listopada w czasie rosyjskiego natarcia, dowodząc obroną reduty na Woli.
Upadek:
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski, Bonawentura Niemojowski oraz nieudolni dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Maciej Rybiński. Powstał nawet na ten temat wierszyk:
Chłop nas zdradził,
skrzynka przyskrzyniła,
kruk oko wydziobał,
ryba zatopiła.
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji, nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie.
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi.
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież Grzegorz XVI w encyklice Cum primum, jak i rządy większości państw europejskich, napiętnowali powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców prawowitej władzy.
Koniec coraz bliżej
26 maja to dzień wielkiej klęski Polaków. Przez nie do końca udaną wyprawę na Rosjan (a dokładniej przez fatalne wykonanie planu gen. Prądzyńskiego przez Skrzyneckiego) powstańcy byli zmuszeni do stoczenia bitwy o Ostrołękę. Na oddziały polskie (30.000 żołnierzy, 74 działa) nadciągnęła cała armia Dybicza. Było to zaskoczeniem dla dowódców, którzy nie spodziewali się, że feldmarszałek przybędzie w takiej sile. Zawiniły również nieporozumienia między Prądzyńskim a Skrzyneckim. Pierwszy chciał stoczyć bitwę z Rosjanami, drugi planował wycofać się na zachodni brzeg Narwi i wysadzić za sobą mosty. Już 25 maja odesłał część zapasów z amunicją, co krzyżowało plany Prądzyńskiego. Kolejne błędy w dowodzeniu (choć nie można zapominać, że podejmowano też wiele słusznych decyzji) sprawiły, że oddziały Dybicza przeszły na zachodni brzeg, a Polacy musieli się wycofać. Straty powstańców wyniosły 6,5 tysiąca, 500 rannych trzeba było zostawić na polu bitwy. Inicjatywa przeszła w ręce Rosjan.
Po śmierci feldmarszałka Dybicza na cholerę (10 czerwca; co ciekawe, nic inny w obozie na nią nie zachorował) dowództwo nad Rosjanami przejmuje hrabia feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Przekracza z pomocą Prus Wisłę w jej dolnym biegu i kieruje się na Warszawę od zachodu. Sytuacja w stolicy staje się napięta...
Bitwa pod Ostrołęką
Klęska pod Ostrołęką zachwiała autorytetem Skrzyneckiego. Kaliszanie zaczęli wywierać nacisk w sejmie, by odwołać go z funkcji wodza. W tym celu powołano specjalną delegację, która po przesłuchaniu opinii różnych oficerów i generałów zdecydowała, że Skrzynecki nie może dalej sprawować władzy. Na jego następcę wybrano gen. Henryka Dembińskiego, pełniącego od 6 sierpnia funkcję gubernatora Warszawy.
W połowie sierpnia w Warszawie dochodzi do zamieszek. Atakowano generałów, żądano ukarania ich jako zdrajców narodu. Rząd nie potrafił już zapanować nad sytuacją. Rozwścieczony tłum powiesił generała Jankowskiego, Bukowskiego, Hurtiga, pułkownika Sałackiego, barona Kettlera i kuratora Kaweckiego. W tej sytuacji Rząd Narodowy księcia Czartoryskiego podał się do dymisji. Sejm wybrał na nowego prezesa rządu Jana Krukowieckiego. Na gubernatora stolicy powołano gen. Chrzanowskiego.
18 sierpnia Paskiewicz rozpoczął oblegać Warszawę. Miał 55 tysięcy żołnierzy i 318 dział, a od Wilna ciągnął jeszcze gen. Cyprian Kreutz z dwudziestotysięcznym korpusem i 90 działami. Następnego dnia zebrała się Rada Wojenna, która miała zdecydować o dalszych losach walki. Wysunięto trzy koncepcje:
1. Stoczyć walną bitwę pod murami miasta - za tą opcją opowiedział się Krukowiecki.
2. Podzielić armię na 2 części, z których jedna, mniejsza, miałaby działać na prawym brzegu Wisły, zapewniając dowóz zapasów do obleganego miasta - plan ten poparł Prądzyński.
3. Opuścić Warszawę i przenieść działania na Litwę - koncepcja wysunięta przez Dembińskiego.
Rada Wojenna zdecydowała o wyborze drugiej z wymienionych możliwości. W Warszawie pozostawiono do obrony 35 tysięcy żołnierzy, 20 tysięcy wyruszyło na wschodni brzeg Wisły. Dowodził nimi gen Girolamo Ramorino. Jednak jego działania na Lubelszczyźnie było pasmem niepowodzeń, głównie z powodu nieznajomości terenu i możliwości przeciwnika.
6 sierpnia Rosjanie rozpoczynają szturm Warszawy. O godzinie 12.00 zdobywają Wolę, dzielnie bronioną przez generała Józefa Sowińskiego, poległego na okopach. Krukowiecki proponuje rządowi podjęcie rokowań z Paskiewiczem. Następnego dnia Krukowiecki spotyka się z feldmarszałkiem. Do godziny 13 Rosjanie wstrzymują szturm; w tym czasie generał chce uzyskać zgodę sejmu na kapitulację stolicy. Sejm odrzuca tę możliwość, a ministrowie składają dymisję. O 21.45 sejm wręcza Krukowieckiemu dymisję ze stanowiska prezesa rządu, a na jego miejsce powołują przywódcę kaliszan - Bonawenturę Niemojowskiego. Posłowie mieli pewność, że Niemojowski kapitulacji nie podpisze. 8 sierpnia o godzinie 8.00 do Warszawy wkraczają Rosjanie. Niemojowski, opuszczając granice Królestwa, ogłasza ostatni manifest, w którym odrzuca możliwość kapitulacji, a gdyby któryś z generałów dopuścił się takiego czynu, decyzja ta nie będzie wiążąca dla strony Polskiej. Odtąd promienie polityki polskiej będą się rozchodzić z Hotelu Lambert...
Skutki
• polityczne: jesienią 1831 roku Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy którego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym; w 1832 roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastąpienie konstytucji Statutem Organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów, postępująca rusyfikacja administracji.
• kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek ilości szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich.
• gospodarcze: nałożono wysoką kontrybucję, zbudowano na koszt Polski Cytadelę z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag.
• demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność Królestwa, w wyniku powstania około 11 tysięcy osób opuściło kraj (zobacz: Wielka Emigracja ), w następnych latach sporą ilość mężczyzn z Królestwa wcielono do armii rosyjskiej.
Koniec powstania
W momencie upadku stolicy siły polskie na całym obszarze państwa były dość znaczne - wynosiły 60 tysięcy ludzi. Zabrakło już jednak woli walki. Generalicja nie chciała kontynuować wojny. W Modlinie wybrany został ostatni dyktator Powstania Listopadowego generał Maciej Rybiński. Jego jedynym celem było przeprowadzenie rozmów o definitywnej kapitulacji. 5 października korpus Rybińskiego wraz z większością członków rządu i sejmu oraz wieloma politykami przekroczyli granicę Pruską. Wojsko złożyło broń. Dwie ostatnie twierdze poddały się - Modlin (7 października) i Zamość (21 października).
