23 styczeń to kolejna data smuty Polski. Właśnie tego dnia dokonano na Polsce kolejnego gwałtu, w wyniku zdrady targowicy-przeciwników reform
Kraj zalały wojska Rosyjskie. Konstytucja 3 maja nie zdażyła wejść w życie; targowiczanie, którzy doszli do władzy, odwołali reformy i łapczywie rozdrapywali majatki przeciwników. Nie przypuszczali, że caryca i król pruski szykują im nie lada niespodziankę. Dnia 23 stycznia 1793 roku Rosja i Prusy podpisały traktat o drugim rozbiorze Polski.
Upadek Polski
Podpisujcie sami,
pieczętujcie znakiem
Że w was pany senatory
Nikt nie jest polakiem
Pan Tadeusz Reytan hańbą się
nie splami
On nie uzna krzywdy kraju
Razem ze zdrajcami
Pan Tadeusz Reytan w progu
się położy
Pozwie pany senatory
Na Wielki Sąd Boży
Postawa Reytana
Tadeusz Rejtan urodził się 20 sierpnia 1742 roku w Hruszówce w rodzinie ziemiańskiej Dominika Rejtana i Teresy z Wołodkowiczów. W roku 1773 był posłem województwa nowogródzkiego na Sejm Rozbiorowy w Warszawie.
Swoją patriotyczną postawę i wierność Rzeczpospolitej okazał już na pierwszej sesji sejmowej, która odbyła się 19 kwietnia 1773 roku. Tego dnia wraz z Samuelem Korsakiem i Stanisławem Bohusewiczem sprzeciwiał się możliwości zatwierdzenia traktatu wieńczącego I rozbiór Polski. Chciał nie dopuścić do zawiązania się konfederacji sejmowej pod przewodnictwem marszałka Adama Ponińskiego. 21 kwietnia odrzucono obiekcje przedstawiane przez protestujących patriotów. Do okazania nieposłuszeństwa obywatelskiego doszło w momencie, gdy marszałek Poniński nakazał posłom opuścić salę obrad, co w ówczesnych realiach symbolizowało uznanie decyzji konfederackich. Wówczas Tadeusz Rejtan w swym bohaterskim oporze rzucił się na próg i starał się zagrodzić drogę wychodzącym posłom krzycząc do nich: „Chyba po moim trupie!”. Niestety posłowie wyszli przechodząc po leżącym i ostatecznie Rejtan musiał ustąpić. Razem ze swoimi towarzyszami pozostawał w sali obrad przez 36 godzin i dopiero 22 kwietnia, będąc już wyczerpany fizycznie i psychicznie, wyszedł z budynku sejmu. Po tym sejmie miał, zgodnie z tradycją rodzinną, udać się na Litwę, gdzie też popadł w obłęd, a 8 sierpnia 1780 roku popełnił samobójstwo. Spełnił tym samym instrukcję poselską, którą otrzymał po wyborze na posła na sejmiku w Nowogródku, a kazała ona „bronić całości Polski z narażeniem życia i mienia”.
Tym razem Rosja zagarnęła znaczne obszary Litwy, Ukraimy i Podola- 250 km. kwadratowych z
3 mln. mieszkańców, a Prusy zagarnęły resztę Wielkopolski oraz Gdańsk i Toruń- 57 km, kwadratowych zamieszkanych przez ponas milion ludzi. Austria, która zbyt późno zgłosiła swe prtensje, nie dostała nic.
Zaskoczeni przywódcy Targowicy próbowali z poczatku protestować. Z czasem pogodzili się jednak z nową sytuacją. Rezwuski spokojnie osiadł w swych dobrach. Potocki i Branicki uznali sie za wiernych poddanych Rosji.
W tymże 1793 r. zaborcy nakazali królowi zwołać do Grodna sejm - ostatni w Rzeczopospolitej - mający uznać Drugi Rozbiór Polski. Traktat z Rosją został zatwierdzony po przeszło miesiącu obrad; o układzie z Prusami posłowie nie chcieli nawet słyszeć. Dwa miesiące później Rosjanie wycelowali w zamek grodzieński armaty. Posłowie siedzieli bez słowa całą noc; nad razem marszałek oświadczył, że milczenie oznacza zgodę i traktat z Prusami zatwierdzono.
Reakcje po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja w Europie były różne. Prusy oficjalnie pochwaliły ją, natomiast w tajemnicy uznały, że jest ona zagrożeniem dla ich imperialistycznych planów.
W Rosji uznano, że należy ją obalić i powrócić do stanu sprzed 1788 roku.
Najbardziej niezadowoleni z dzieła Sejmu Czteroletniego byli magnaci polscy. Grupa magnatów, która zaprzedała interesy kraju w dobie konfederacji radomskiej (Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki) złożyli w Głównej Kwaterze wojsk rosyjskich ofertę zawiązania konfederacji przeciw trwającemu jeszcze Sejmowi Wielkiemu. Caryca przyjęła ją choć zwlekała z realizacją.
KONFEDERACJA TARGOWICKA (1792)
o rok po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja ofertę zdrajców przyjęła caryca Katarzyna II, tuż po podpisaniu pokoju z Turcją, podyktowała im zasady ustrojowe dla Polski;
o zdrajcy w Targowicy ułożyli akt konfederacji - było to 14 maja 1792 r.; akt podpisało 13 polskich emigrantów na czele z Ksawerym Branickim, Sewerynem Rzewuskim i Szczęsnym Potockim;
akt zawierał: oskarżenie o obalenie praw kardynalnych (wolna elekcja, liberum veto, prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, wyłączność szlachty na posiadanie dóbr ziemskich i urzędów) oraz przyjmowanie zaraźliwych i fatalnych wzorców z Paryża;
o zdrajcy zwrócili się do Katarzyny II, jako gwarantki ustroju, o wkroczenie wojsk "sojuszniczych" do Rzeczypospolitej - Rosja formalnie występowała nie jako agresor, lecz sojusznik Rzeczypospolitej.
WOJNA POLSKO - ROSYJSKA W OBRONIE KONSTYTUCJI (1792)
o Rzeczypospolita nie była przygotowana do wojny, lecz patriotycznie nastawione społeczeństwo na wszystkie sposoby walczyły przeciw obcej interwencji; wojna jednak nie miała szans, ponieważ strona polska dysponowała siłami dwa razy słabszymi;
o konserwatywna szlachta stała po stronie Targowicy;
o pomyślniej, niż na Litwie, która poddała się na skutek zdrady, walczyły armie ks. Józefa Poniatowskiego, który zwyciężył pod Zieleńcami i gen. Tadeusza Kościuszki, który odniósł sukces pod Dubienką;
o cesarzowa nakazała królowi przystąpienie do Targowicy i kapitulację;
o 23 lipca 1792 r. zapadła w Warszawie decyzja o zaniechaniu walk i przystąpieniu króla do Targowicy - król stracił popularność, a targowiczanie stali się panami Polski - władzę sprawowała Generalność Konfederacji Targowickiej;
o Konstytucja 3 Maja i wszystkie ustawy Sejmu Czteroletniego zostały obalone, a w kraju zaczął się szerzyć terror i bezprawie.
Drugi Rozbiór Polski(1793)
o klęska w wojnie 1792 przypieczętowała losy Polski, zwycięskie w wojnie Prusy i Rosja zawarły umowę dotyczącą II rozbioru Polski - 23 stycznia 1793 r. zawarto w Petersburgu konwencję rozbiorową między Rosją i Prusami:
Prusy - ok. 58 tyś. km2; 1,1 mln ludności - Wielkopolska, Kujawy, miasta pruskie, część Mazowsza;
Rosja - ok. 250 tyś. km2; 3 mln ludności - Ukraina, Podole, część Wołynia;
o w 1793 r. zwołano sejm w Grodnie, który miał zatwierdzać traktat rozbiorowy; posłowie wiele godzin protestowali milczeniem, ale marszałek uznał to milczenie za zgodę na zabór;
o król Stanisław stał się narzędziem w rękach pruskich i rosyjskich.
SKUTKI:
o przywrócono Radę Nieustającą, Rosja i Prusy stały się gwarantkami prawa;
o utrata suwerenności, wprowadzono zakaz prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej;
o zmniejszono liczbę wojska do 15 tyś.
o wprowadzono ostrą cenzurę i wysokie kary za naruszenie przepisów;
o zamknięto granicę;
o Rzeczypospolita oddała Rosji i Prusom najurodzajniejsze tereny rolnicze na zachodzie i wschodzie, ośrodki rzemiosła i przemysłu;
o Polskę odcięto od morza i rzek (handel czarnomorski); nastąpił kryzys gospodarczy
Rzeczpospolita w okresie rozbiorów
Po przegranej wojnie w obronie Konstytucji 3 maja w 1792 roku król Stanisław August Poniatowski przystąpił do konfederacji targowickiej. Została ona stworzona w 1791 roku przez hetmanów Potockiego, Rzewuskiego i Branickiego i miała na celu obronę starego porządku przy pomocy carycy rosyjskiej Katarzyny II. W odpowiedzi na ten krok króla wielu przywódców patriotycznych oraz oficerów polskich udało się na emigrację. Kraj został zajęty przez wojska rosyjskie, a władza przeszła w ręce targowiczan. Unieważniono większość postanowień Konstytucji 3 maja. Francja pozostawała bierna. Tymczasem między Berlinem i Petersburgiem dojrzał już plan drugiego rozbioru Polski. W 1793 roku został podpisany nowy traktat rozbiorowy między carycą Katarzyną II i Fryderykiem Wilhelmem II, Austria nie uczestniczyła w tym podziale, ponieważ była zaabsorbowana wojną z Francją po rewolucji. Rzeczpospolita utraciła na rzecz Prus 58 tys. km kwadratowych i 1,1 miliona ludzi (Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę, Kujawy, część Mazowsza z Płockiem, Łowicz, Piotrków oraz Częstochowę), na rzecz Rosji 250 tys. km kwadratowych i 3,0 miliona ludności (ziemie na wschód od linii łączącej Zbrucz z Dyneburgiem).
Insurekcja Kościuszkowska
Gen. Tadeusz Kościuszko. Rycerz wolności, równości i braterstwa
Drugi rozbiór Polski i rządy targowiczan wywołały w kraju falę niezadowolenia. Rodacy nie pogodzili się z utratą tak wielkich obszarów. Patrioci w kraju jak i za granicą przygotowywali powstanie przeciw zaborcom. Przywódcę insurekcji widziano w Tadeuszu Kościuszce - bohaterze wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych i wojny polsko-rosyjskiej 1792 roku. Wybuch powstania przyspieszyło zarządzenie targowiczan będących u władzy o zmniejszeniu liczebności armii polskiej do 15 tysięcy. Brygada kawalerii gen. Antoniego Madlińskiego nie podporządkowała się rozkazowi o rozbrojeniu i 12 marca 1794 roku wymaszerowała z Ostrołęki w kierunku Krakowa. Gdy garnizon rosyjski opuścił miasto, aby walczyć z nadciągającymi oddziałami, do Krakowa wkroczył Tadeusz Kościuszko i uroczyście ogłosił dnia 24 marca 1794 roku akt powstania. Objął jednocześnie władzę dyktatorską naczelnika insurekcji. Chciał, aby nie tylko szlachta, ale także chłopi walczyli w imię wolności Polski. Następnie wyruszył z regularnym wojskiem oraz 2 tys. oddziałem chłopskim w kierunku stolicy. Dnia 4 kwietna 1794 roku siły powstańcze pokonały wojska rosyjskie w bitwie pod Racławicami. Zwycięstwo to miało ogromne znaczenie - było pierwszym sukcesem powstania.
Kościuszko po bitwie mianował oficerem Bartosza Głowackiego, chłopa, który odznaczył się w czasie ataku na armaty.
Tadeusz Kościuszko
Na wieść o zwycięstwie pod Racławicami w Warszawie 17 kwietnia 1794 roku wybuchło powstanie. Żołnierze, rzemieślnicy i lud miasta pod wodzą szewca Jana Kilińskiego uderzył na ambasadę i garnizon rosyjski - po dwóch dniach pozostałe niedobitki wojsk rosyjskich opuściły miasto. Wilno zostało opanowane przez powstańców pod wodzą płk Jakuba Jasińskiego.
W celu zapewnienia powstaniu udziału chłopów Kościuszko 7 maja 1794 roku w Połańcu ogłosił tzw. uniwersał połaniecki. Znosił on poddaństwo osobiste chłopów, zwolnienia od pańszczyzny dla walczących oraz prawo nieusuwalności z użytkowanego gruntu.
Przeciw powstaniu wystąpiły zdecydowanie Prusy. Warszawę przygotowywano do obrony, wybuchło powstanie w Wielkopolsce. Tymczasem oddziały polskie poniosły klęskę w walce z armią pruską pod Szczekocinami 6 czerwca 1794 roku. Padło Wilno, zostały pokonane oddziały broniące linii Bugu przed Rosjanami. W lipcu i sierpniu toczyły się ciężkie walki z wojskami pruskim pod Warszawą, ostatecznie uwolniono miasto od oblężenia. Aby nie dopuścić do połączenia się dwóch armii rosyjskich dnia 10 października Kościuszko ze swoimi siłami zastąpił drogę wojsku carycy Katarzyny II. W bitwie poniósł druzgocącą klęskę i sam dostał się do niewoli. Dalszą obroną stolicy dowodził Józef Zajączek. W listopadzie wojska rosyjskie zajęły Pragę i dokonały tam rzezi na jej mieszkańcach. Ostatni naczelnik powstania Tomasz Wawrzecki podpisał kapitulację, powstanie upadło.
Trzeci rozbiór Polski
Jeszcze w trakcie walk Rosja, Austria i Prusy starały się zająć jak największe tereny. W 1795 roku podpisano porozumienie rozbiorowe. Prusy uzyskały większą część Mazowsza z Warszawą i tereny Litewski po Niemen. Austria zdobyła resztę Małopolski z Krakowem i Lubelszczyznę po Pilicę i Bug. Tereny na wschód od Niemna i Bugu wraz z Kurlandią przypadły Rosji. Państwa zaborcze zobowiązały się umową podpisaną w 1797 roku w Petersburgu, że żaden z monarchów nie będzie nigdy używał tytuły króla polskiego. Było to oznaką chęci unicestwienia Rzeczpospolitej na zawsze. Stanisław August Poniatowski po klęsce insurekcji został przewieziony do Grodna. Jesienią 1795 roku abdykował. Zmarł 3 lata później w Petersburgu.
Znaczenie rozbiorów
Trzeci rozbiór wymazał Rzeczpospolitą z map Europy. Z państwa polsko-litewskiego, liczącego w połowie XVIII wieku około 725 tys. km kwadratowych i 12,2 miliona mieszkańców Rosja zagarnęła w sumie 62% terytorium i 45% ludności, Prusy - 20% ziem i 23% ludności, Austria - 18% terenów i 32% populacji.
Przyczyn upadku I Rzeczpospolitej jest wiele. Na pierwszy plan wysuwają się agresywna polityka państw ościennych jak i brak wyobraźni i bezmyślność polskiej szlachty, a szczególnie magnaterii oraz wady ustrojowe. Kiedy Rosja, Prusy i Austria wzmacniały się militarnie na terenach Polski pogłębiał się kryzys gospodarczy, a kraj daremnie oczekiwał reform. Rozważając to zagadnienie musimy się cofnąć daleko przed okres panowanie Stanisława Augusta, aż do początku XVIII wieku. Problematyka ta jest bardzo złożona i wymaga głębokiej analizy, ale nie można zapomnieć o jednym. Choć unicestwiliśmy się po części własnymi rękami, to nigdy nie pogodziliśmy się z utratą niepodległości. Nastał okres 123 lat walki o odzyskanie swojego miejsca w Europie.
