81
rocznica powołania Polskiego Państwa Podziemnego
27
wrzesień 1939
Udział Klubu Gazety Polskiej Elbląg II im Lecha Kaczyńskiego
w uroczystości upamietniającej powstanie Państwa Podziemnego
Polskie Państwo Podziemne
było ewenementem w okupowanej Europie. W różnych krajach działały mniej czy
więcej liczne organizacje konspiracyjne, ale nigdzie nie stworzono podziemnego
państwa z jego rozbudowanymi konspiracyjnymi strukturami i agendami -
wojskowymi i cywilnymi.
Początki polskiej konspiracji wojskowej sięgają kampanii
wrześniowej. W okrążonej Warszawie 27 IX 1939 r. powołana została do życia
Służba Zwycięstwu Polski, na czele której stanął gen. Michał
Karaszewicz-Tokarzewski. Szefem sztabu SZP został płk Stefan Rowecki.
Organizacja miała działać na terenie okupacji niemieckiej i radzieckiej i
mobilizować opór społeczeństwa. SZP nie cieszyła się jednak pełnym zaufaniem
władz polskich na emigracji (przede wszystkim gen. Sikorskiego), które sądziły,
że skupiło się w niej zbyt wielu piłsudczyków. Toteż w listopadzie 1939 r.
przewodniczący Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju we Francji gen. Kazimierz
Sosnkowski stanął na czele nowej organizacji wojskowej, która przybrała nazwę
Związek Walki Zbrojnej. Miała to być organizacja jednolita i działająca na
terenie całego okupowanego kraju, ogólnonarodowa i ponadpartyjna. Dowódcą na
ziemiach okupowanych przez Niemców został płk Rowecki, na terenach okupacji
radzieckiej gen. Karaszewicz-Tokarzewski, którego jednak wkrótce aresztowało
NKWD. ZWZ skupił w swych szeregach 24 tys. zaprzysiężonych członków SZP oraz
wchłonął szereg innych mniejszych organizacji. Wiosną 1940 r. ZWZ, na czele
którego stanął Rowecki mianowany w czerwcu generałem, liczył około 81 tys. osób.
"Gruba czwórka"
Od pierwszych chwil okupacji zaczęła też powstawać konspiracja polityczna. Jesienią 1939 r. działacze rozwiązanej we wrześniu PPS utworzyli Centralne Kierownictwo Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi -Wolność-Równość-Niepodległość. PPS-WRN, jak potocznie zwano tę partię, wchodziła w skład rządu RP na uchodźstwie i pod kryptonimem "Koło" współtworzyła struktury Polskiego Państwa Podziemnego w okupowanym kraju. Jej organem zbrojnym była Gwardia Ludowa.
Stronnictwo Ludowe występujące pod kryptonimem "Trójkąt" przyjęło na czas wojny nazwę SL "Roch". Było to najsilniejsze ugrupowanie odgrywające dużą rolę na emigracji i w kraju. We wrześniu 1940 r. powołano do życia zbrojną organizację "Rocha" - Chłopską Straż ("Chłostra"), którą z czasem przekształcono w dowodzone przez Franciszka Kamińskiego Bataliony Chłopskie. Na przełomie lat 1942-1943 zaczęto tworzyć stałe oddziały partyzanckie BCh.
Podporządkowaną sobie organizacją zbrojną dysponowało także występujące pod kryptonimem "Kwadrat" Stronnictwo Narodowe. Choć już w październiku 1939 r. narodowcy przystąpili do tworzenia siatki wojskowej, to jednak dopiero w maju 1941 r. utworzyli Narodową Organizację Wojskową, której skrajnie prawicowe skrzydło w czasie akcji scaleniowej współtworzyło Narodowe Siły Zbrojne. Mimo podejmowanych w 1944 r. prób nie udało się w pełni podporządkować NSZ Dowództwu Armii Krajowej.
Partią uzupełniającą "grubą czwórkę" działającą w kraju i na emigracji było Stronnictwo Pracy ("Romb"), którego najsilniejszym atutem był powiązany z nim gen. Sikorski. Po jego śmierci rola SP nieco zmalała. W odróżnieniu od trzech poprzednich partii SP w zasadzie nie posiadało własnej, odrębnej organizacji wojskowej.
W pierwszym okresie okupacji struktury polityczne i wojskowe podziemia były ze sobą ściśle powiązane. Dopiero w końcu lutego 1940 r. utworzono Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy ZWZ, który pełnił rolę politycznej reprezentacji czterech wspomnianych wyżej stronnictw. Sikorski postanowił jednak rozdzielić wyraźniej pion cywilny i wojskowy, przy czym nie odbyło się to bez sporów kompetencyjnych. Ostatecznie jednak utworzono Delegaturę Rządu na Kraj, będącą polityczną reprezentacją rządu w okupowanym państwie. W grudniu 1940 r. pierwszym delegatem Rządu RP na Kraj został przywódca Stronnictwa Pracy Cyryl Ratajski. Następnie od lata 1942 r. do aresztowania przez Niemców w lutym 1943 r. delegatem był Jan Piekałkiewicz z SL, a później do marca 1945 r. (gdy został aresztowany przez Sowietów) Jan Stanisław Jankowski (SP) i wreszcie wiosną 1945 r. zastąpił go ludowiec Stefan Korboński. Od 1944 r. delegat był w randze wicepremiera Rządu RP na Uchodźstwie. Jego trzej zastępcy zostali ministrami i wspólnie tworzyli Krajową Radę Ministrów.
Delegatura Rządu na Kraj miała swoje wojewódzkie i powiatowe przedstawicielstwa, które w terenie reprezentowały polskie władze państwowe. Na szczeblu centralnym dzieliła się na departamenty, będące odpowiednikami ministerstw, które m.in. przygotowywały przyszłe kadry administracji państwowej oraz plany gospodarcze i społeczne na okres powojenny.
Podlegał jej Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, rodzaj podziemnej policji. Również Delegatura zajmowała się dzieleniem pieniędzy przekazywanych przez rząd na działalność konspiracyjną w kraju. M.in. z tych funduszy wspierano Radę Pomocy Żydom "Żegota" oraz Referat "Żegota" w Departamencie Spraw Wewnętrznych.
Przy Delegaturze Rządu na Kraj działało kierowane przez Korbońskiego Kierownictwo Walki Cywilnej, którego głównym zadaniem była obrona i samoorganizowanie społeczeństwa do oporu oraz stworzenie systemu podziemnego sądownictwa. KWC organizowało bojkot okupowanej prasy i instytucji rozrywkowych (kina, teatry) działających za przyzwoleniem Niemców, wspomagało ludzi ukrywających się, propagowało bojkot wyjazdu na roboty do Niemiec, prowadziło rejestr zbrodni hitlerowskich. W celu organizowania walki bieżącej jesienią 1942 r. utworzono bezpośrednio podległe Dowódcy AK Kierownictwo Walki Konspiracyjnej. W połowie 1943 r. obie te organizacje zostały połączone w Kierownictwo Walki Podziemnej, które koordynowało rozbudowane życie podziemne. Pamiętać bowiem trzeba o tajnym nauczaniu, akcjach ulotkowych, małym sabotażu, podziemnej prasie i tajnym życiu umysłowym (podziemne uniwersytety, ale i odbywające się w prywatnych mieszkaniach koncerty zakazanej muzyki, wieczory literackie, występy artystów).
Politycznym zapleczem dla Delegatury Rządu na Kraj był Polityczny Komitet Porozumiewawczy, w skład którego wchodził jeden przedstawiciel każdej z czterech głównych partii politycznych, przy czym przejściowo w miejsce PPS-WRN w skład PKP wchodziła reprezentująca bardziej lewicową orientację organizacja Polscy Socjaliści. W 1943 r. PKP został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną. Jednocześnie przystąpiono do wypracowywania wspólnej platformy politycznej i wyrzekano się na czas wojny międzypartyjnych sporów.
Na początku 1944 r. wobec faktu przekroczenia przez Armię Czerwoną polskiej granicy państwowej z roku 1939 KRP przekształcono w Radę Jedności Narodowej, na czele której stanął wybitny działacz socjalistyczny Kazimierz Pużak. RJN przejęła funkcje KRP i stanowiła rodzaj podziemnego parlamentu. Oprócz przedstawicieli "grubej czwórki" w jej skład weszli reprezentanci mniejszych organizacji uznających za jedyną legalną władzę rząd RP. 15 III 1944 r. RJN uchwaliła deklarację programową "O co walczy naród polski ?", w której zawarto główne cele walki i nakreślono wizję powojennej Polski. Miała być ona państwem demokracji parlamentarnej z szeroko rozbudowanym systemem samorządu terytorialnego. Gwarantowano wszystkim, w tym także mniejszościom narodowym, równe prawa publiczne. Zapowiadano gruntowne przeobrażenia społeczne, w tym reformę rolną oraz nacjonalizację wielkiego przemysłu i przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Deklarowano nienaruszalność granicy wschodniej, a na zachodzie i północy zapowiadano znaczny przyrost terytorialny (Prusy Wschodnie, Gdańsk, Śląsk Opolski i ziemie nad środkową Odrą).
Wobec posuwania się Armii Czerwonej na zachód, już jesienią 1943 r. utworzono Społeczny Komitet Antykomunistyczny, w skład którego wchodzili przedstawiciele Delegatury, Komendy Głównej AK oraz stronnictw politycznych. Komitet gromadził i propagował materiały na temat rzeczywistej działalności komunistów i ich powiązań z Moskwą.
Armia Krajowa
Systematycznemu umacnianiu się cywilnej konspiracji politycznej towarzyszyła konsolidacja podziemia zbrojnego. Jesienią 1941 r. Naczelny Wódz nakazał zespolenie wysiłków zbrojnych wokół ZWZ, w lutym następnego roku przemianowanego na Armię Krajową. Miało to podkreślać, iż AK. jest częścią składową podległych rządowi Polskich Sił Zbrojnych. Ponieważ AK. przygotowywała się do przeprowadzenia ogólnonarodowego powstania (które miało wybuchnąć, gdy alianci zaczną odnosić zwycięstwa, a Wehrmacht de facto utraci możliwość skutecznego przeciwstawiania się im, co mogłoby doprowadzić do wyzwolenia ziem polskich przynajmniej częściowo własnymi siłami), w pierwszym okresie okupacji ograniczano działalność zbrojną. Główne zadanie w tym zakresie spadło wówczas na Związek Odwetu, który jednak wyraźnie nasilił działalność dopiero po niemieckiej agresji na ZSRR, m.in. wykolejając 91 niemieckich transportów idących na wschód. Wtedy też w ramach ZWZ-AK utworzono wydzieloną organizację "Wachlarz", która miała za zadanie przeprowadzać zbrojne ataki i akcje sabotażowe na wschód od Bugu i Niemna na niemieckie szlaki komunikacyjne. "Wachlarz" w ciągu półtora roku działalności przeprowadził ponad 80 akcji bojowych, z których szczególną sławę zyskało rozbicie więzienia w Pińsku i uwolnienie przez oddział Jana Piwnika "Ponurego" więzionych tam towarzyszy walki.
Jesienią 1942 r. utworzono jednolite Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego komendantem został płk August Emil Fieldorf "Nil". W skład Kedywu wchodzili m.in. członkowie Grup Szturmowych Szarych Szeregów (konspiracyjnego Związku Harcerstwa Polskiego). Szczególną sławę zdobyły działające w Warszawie bataliony "Zośka" i "Parasol".
Kedyw dysponował w miastach oddziałami szturmowymi oraz w terenie grupami partyzanckimi. W latach 1942-1943 wykonał około 10 tys. akcji bojowych. Jedną z najgłośniejszych był przeprowadzony w centrum Warszawy l II 1944 r. udany zamach na dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski, gen. Franza Kutscherę.
Jednak szereg organizacji zbrojnych pozostawało poza strukturami AK, toteż w latach 1942-1943 nasilono akcję scaleniową. Był to proces, który przebiegał ze znacznymi oporami i nigdy w pełni nie zakończył się. Do końca wojny liczne organizacje i grupy zbrojne pozostawały poza AK. Niemniej udało się włączyć m.in. znaczną część byłej Narodowej Organizacji Wojskowej oraz Batalionów Chłopskich, których dowódca - płk Kamiński wszedł w skład Komendy Głównej AK.. W efekcie akcji scaleniowej AK -jak się szacuje, gdyż nie dysponujemy precyzyjnymi danymi - liczyła ponad 300 tys. żołnierzy. Poza jej strukturami pozostało około 50 tys. żołnierzy BCh i ponad 70 tys. NSZ.
30 VI 1943 r., w wyniku zdrady, został w Warszawie aresztowany przez Niemców gen. Stefan Rowecki "Grot", którego po wybuchu Powstania Warszawskiego zamordowano w obozie Sachsenhausen. Rowecki był praktycznie twórcą ZWZ-AK i odcisnął swoje piętno na charakterze i strukturze tej organizacji. Podlegały mu wszystkie sprawy wojskowe, także Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej, którego działalność wykraczała poza wąsko rozumiane sprawy wojskowe. Tam analizowano nastroje społeczne, zgodnie z nazwą zajmowano się działalnością informacyjną, m.in. wydawano najpopularniejsze pismo konspiracyjne "Biuletyn Informacyjny", który wychodził przez cały okres okupacji.
Następcą Roweckiego został gen. Tadeusz Komorowski "Bór", który zajmował to stanowisko do czasu kapitulacji Powstania Warszawskiego. Zanim do tego doszło wiosną 1944 r. w wielu rejonach Kresów Wschodnich oddziały AK przystąpiły do realizacji planu "Burza", o czym szerzej jest mowa w innym miejscu, jak również o największym zbrojnym wystąpieniu - Powstaniu Warszawskim. AK została rozwiązana w styczniu 1945 r. na mocy rozkazu ostatniego dowódcy gen. Leopolda Okulickiego.
Polskie Państwo Podziemne było - jak już powiedziano - zjawiskiem zupełnie wyjątkowym. Przez długie lata w oficjalnych publikacjach wydawanych w naszym kraju nie używano tej nazwy. Zamiast Państwa Podziemnego pojawiło się - wbrew historycznym realiom - pojęcie "ruch oporu" bądź wyraźnie pomniejszające jego znaczenie określenie "obóz londyński". Mimo to w społeczeństwie polskim nie zaginęła pamięć o tej największej w dziejach II wojny światowej konspiracji i jej dokonaniach, a po zmianach politycznych z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych można było wreszcie pełnym głosem oddać hołd bohaterom
