27 września 1939 powstała Służba Zwycięstwu Polski
(zaczątek Polskiego Państwa Podziemnego)
Przemówienie ks. Infułata Mieczysława
Józefczyka
/ żołnierza Armii Krajowej Okręgu Warszawa/
/ żołnierza Armii Krajowej Okręgu Warszawa/
na okoliczność 79 rocznicy powstania tajnej organizacji
Służba Zwycięstwu Polski .
" Jakże przedziwne są losy naszej
Ojczyzny. Za półtora miesiąca będziemy obchodzili święto jej zmartwychwstania,
a tymczasem dzisiaj zebraliśmy się aby obchodzić prawie już 80 rocznicę jej
ponownego upadku ,do którego doszło w wyniku zmowy pogrążonych w
niemieckim nazizmie i sowieckim komunizmie naszych sąsiadów.
Dwadzieścia lat niepodległości nie
wystarczyłoby by przygotować Polskę do obrony jej granic, ale przede wszystkim
by ją ocalić a mieszkańców zintegrować. A jednak Polska nie zginęła bowiem ci
Polacy, którzy nie polegli, nie zostali zamordowani, postanowili ratować swoją
Ojczyznę. Byli ludźmi najróżniejszych przekonań politycznych, społecznych i
religijnych, a jednak potrafili zjednoczyć się w dążeniu do sprawy
najważniejszej, do obrony Ojczyzny.
Chwała im za to.
Przyszliśmy tu w pierwszym rzędzie, aby
im podziękować. Czyniąc to nie możemy jednakże zapomnieć o naszych czasach,
naszych trudnościach i problemach. Różni nas wiele spraw i problemów, jednakże
jedno powinno nas łączyć – umiłowanie Ojczyzny i praca dla jej dobra. "
Elbląg 27 września 2018r.
To krótkie, ale jakże prawdziwe w swej
treści przesłanie dla przyszłych pokoleń, by wartości Bóg – Honor – Ojczyzna
były wartościami obok Rodziny najważniejszymi
NAJJAŚNIEJSZEJ RZECZYPOSPOLITEJ
JESZCZE POLSKA NIE ZGINĘŁA KIEDY MY ŻYJEMY
Geneza powstania
Służba Zwycięstwu Polski
W końcu września 1939 r. w oblężonej Warszawie przystąpiono do tworzenia konspiracyjnej organizacji wojskowo-cywilnej pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski. Za datę jej powstania przyjmujemy 27 września – stąd też tego dnia obchodzimy Dzień Polskiego Państwa Podziemnego. Dodajmy też, że inicjatywa kierownictwa obrony Warszawy zbiegła się z otrzymaniem mandatu Naczelnego Wodza do tworzenia tajnej organizacji, który przywiózł do Warszawy mjr Edmund Galinat.
W skład SZP weszły struktury istniejące już w czasie obrony Warszawy. Dowódca Obrony Warszawy – to Dowódca Główny SZP (gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz); Komisarz Cywilny Obrony Warszawy (Stefan Starzyński) – to Komisarz Cywilny i II zastępca Dowódcy SZP. Natomiast powołany po 17 września Komitet Obywatelski – to (po ograniczeniu do reprezentantów najważniejszych partii politycznych) Główna Rada Polityczna SZP.
Celem SZP, jak pisano w konspiracyjnych dokumentach, było skupienie w jednej organizacji całego wysiłku społeczeństwa polskiego w walce o odzyskanie niepodległości.
W wyniku decyzji rządu RP gen. Władysława Sikorskiego konspiracja w okupowanym Kraju została rozdzielona na dwa piony: wojskowy i cywilny. W listopadzie 1939 r. premier i Naczelny Wódz powołał organizację wojskową – Związek Walki Zbrojnej. Komenda Główna ZWZ znajdowała się do końca czerwca 1940 r. we Francji, a następnie Komendantem Głównym ZWZ został mianowany gen. Stefan Rowecki i dotychczasowa Komenda Okupacji Niemieckiej ZWZ mieszcząca się w Warszawie została przeorganizowana w KG ZWZ (od lutego 1942 r. KG Armii Krajowej). Natomiast proces tworzenia pionu cywilnego Polskiego Państwa Podziemnego trwał znacznie dłużej. Dopiero 3 grudnia 1940 r. zostali mianowani dwaj Główni Delegaci Rządu: Adolf Bniński – na ziemie inkorporowane do III Rzeszy, oraz Cyryl Ratajski – na teren utworzonego przez Niemców Generalnego Gubernatorstwa. Do mianowania trzeciego Głównego Delegata Rządu na ziemie wschodnie nie doszło, choć działający we Lwowie Władysław Zych de facto sprawował taką funkcję do lata 1941 r. Obok Delegatury Rządu do pionu cywilnego PPP zaliczamy również Polityczny Komitet Porozumiewawczy (od stycznia 1944 r. Rada Jedności Narodowej).
Struktura terenowa PPP odpowiadała strukturze władz centralnych w Warszawie. Na szczeblu województw funkcjonowały komendy okręgów ZWZ-AK (na niektórych terenach Polski wprowadzono szczebel pośredni dowodzenia w postacie komend obszarów, które kierowały pracą konspiracyjną w kilku okręgach-województwach), okręgowe delegatury rządu, oraz lokalne porozumienia partyjne (PKP, PSP).
Na szczeblu powiatów istniały komendy obwodów ZWZ-AK, powiatowe delegatury rządu. Organizacja terenowa PPP schodziła do poziomu gmin, gdzie funkcjonowały placówki ZWZ-AK oraz konspiracyjni wójtowie, burmistrze, czy sołtysi.
Struktura terenowa PPP odpowiadała strukturze władz centralnych w Warszawie. Na szczeblu województw funkcjonowały komendy okręgów ZWZ-AK (na niektórych terenach Polski wprowadzono szczebel pośredni dowodzenia w postacie komend obszarów, które kierowały pracą konspiracyjną w kilku okręgach-województwach), okręgowe delegatury rządu, oraz lokalne porozumienia partyjne (PKP, PSP).
Na szczeblu powiatów istniały komendy obwodów ZWZ-AK, powiatowe delegatury rządu. Organizacja terenowa PPP schodziła do poziomu gmin, gdzie funkcjonowały placówki ZWZ-AK oraz konspiracyjni wójtowie, burmistrze, czy sołtysi.
Zaplecze polityczne PPP tworzyły najważniejsze partie polityczne skupione w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym (PKP-RJN): Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy oraz Polska Partia Socjalistyczna (WRN). Późną wiosną 1944 r. skład RJN został uzupełniony o przedstawicieli mniejszych organizacji politycznych: Stronnictwo Demokratyczne, „Ojczyznę” oraz „Racławice”. Natomiast już wcześniej naczelne władze PPP współpracowały z utworzoną w 1942 r. „Społeczną Organizacją Samoobrony”, grupującą kilkanaście mniejszych organizacji konspiracyjnych.
Polityczny Komitet Porozumiewawczy miał olbrzymie znaczenie dla funkcjonowania PPP, to na jego posiedzeniach uzgadniano główne kierunki działań tajnej administracji, ustalano wytyczne dla społeczeństwa, omawiano również akty prawne jakich wydanie było konieczne dla regulowania najważniejszych spraw w okresie okupacji i na pierwszy okres powojenny. Wymiana korespondencji pomiędzy politykami krajowymi a rządem RP we Francji, a następnie w Londynie odbywała się za pośrednictwem sieci łączności będących w dyspozycji Delegata Rządu.
Naczelnym zadaniem Polskiego Państwa Podziemnego było przygotowanie i przeprowadzenie zwycięskiego powstania powszechnego. Stąd też ogromną rolę przywiązywano do szkolenia wojskowego, ale także – do przygotowania całego zaplecza logistycznego. Kiedy dziś mówimy o PPP skupiamy się głównie na przeprowadzonych akcjach bojowych. Praktycznie „ucieka nam” olbrzymi wysiłek zarówno wojskowych, jak też cywili w przygotowaniu do powstania powszechnego. Praktycznie od 1940 r. w każdym obwodzie ZWZ-AK (powiecie) opracowywano i uaktualniano „plan opanowania terenu”. Do tych planów była dostosowywana organizacja struktur bojowych i ich zaplecza.
Jednocześnie trwała walka bieżąca PPP z okupantami, prowadzono szeroko rozbudowany wywiad, zwalczano okupacyjny aparat terroru, prowadzono niezwykle intensywną działalność informacyjną i propagandową. Praktycznie przez cały okres okupacji trwały walki zbrojne, prowadzone najpierw przez niezbyt liczne oddziały Wojska Polskiego, jakie nie przerwały walki jesienią 1939 r. Następnie walki te były kontynuowane przez oddziały partyzanckie Armii Krajowej.
Do najgłośniejszych akcji bojowych Armii Krajowej zaliczamy akcje likwidacyjne wysokich oficerów niemieckich służb bezpieczeństwa, odpowiedzialnych za terror panujący na ziemiach polskich.
Polska konspiracja musiała się również zmagać z przejawami kolaboracji, podobnie jak działo się to w innych krajach okupowanej Europy. W celu osądzenia przypadków kolaboracji powołano najpierw Sądy Kapturowe ZWZ, a następnie od 1942 r. Wojskowe i Cywilne Sądy Specjalne. Mniej groźne przestępstwa podlegały jurysdykcji Komisji Sądzących Kierownictwa Walki Cywilnej, a od połowy 1943 r. – Komisji Sądzących Kierownictwa Walki Podziemnej.
Wobec zdekompletowania dokumentacji niemieckich sił bezpieczeństwa nie możemy obecnie z całą odpowiedzialnością stwierdzić „co Niemcy wiedzieli o polskim podziemiu”. Niemniej jednak ich wiedza na temat PPP wraz z kolejnymi latami okupacji była coraz większa. Świadczą o tym dość liczne aresztowania zarówno żołnierzy jak i pracowników PPP. Do najgłośniejszych należą aresztowania w 1943 r. – Delegata Rządu na Kraj prof. Jana Piekałkiewicza oraz Dowódcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego.
W celu rozbicia PPP Niemcy stosowali całą gamę działań, od wymuszania torturami zeznań od aresztowanych żołnierzy konspiracji do tworzenia fikcyjnych struktur konspiracyjnych. Dodajmy, że takie same metody stosowała komunistyczna bezpieka wobec Żołnierzy Niezłomnych.
Związek Walki Zbrojnej, a od 1942 r. Armia Krajowa prowadził rozmowy z licznymi organizacjami konspiracyjnymi na temat ich scalenia. Było to zgodne z założeniami i wytycznymi rządu RP. Przypomnijmy, że już w listopadzie 1939 r. tworząc ZWZ rząd RP powołał Związek jako „jedyną organizację konspiracyjną wojskową” i to jako część składową Polskich Sił Zbrojnych. W związku z tym utrzymywanie przez niektóre organizacje polityczne swoich „wojskówek” było de facto występowaniem przeciwko rozporządzeniom rządu RP.
Stąd też zdecydowanie negatywny stosunek Dowódcy AK do części NSZ, która odmówiła scalenia. Nie była to reakcja tylko KG AK. Na posiedzenie Komisji Głównej RJN tuż przed wybuchem Powstania Warszawskiego domagano się postawienia przed sądem dowództwa NSZ.
Zdecydowanie negatywnie odnosiły się władze naczelne PPP do działalności komunistów przysłanych ze Związku Sowieckiego. Ta niechęć wzrosła zdecydowanie po odmowie uznania przez PPR rządu RP w Londynie oraz wydania oświadczenia, że nie realizują celów innych ośrodków kierowniczych poza polskim rządem. Mimo tego np. w okresie Powstania Warszawskiego władze PPP zapraszały przedstawicieli komunistów do wzięcia udziału w pracach Rady Miasta – to zaproszenie zostało odrzucone.
Władze Polskie Państwa Podziemnego przede wszystkim informowały o barbarzyńskich akcjach władz okupacyjnych wymierzonych przeciwko ludności żydowskiej polskie władze państwowe w Londynie. Przeprowadzenie skutecznej akcji pomocy Żydom przekraczało możliwości polskiej konspiracji. Oczekiwano skutecznej reakcji wolnego świata.
W swoim zakresie prowadzono w miarę możliwości akcję ratowania Żydów. W tym celu powstały odpowiednie struktury w Armii Krajowej oraz Rada Pomocy Żydom („Żegota”) funkcjonująca przy Delegacie Rządu na Kraj. Obok organizowania schronienia dla ukrywających się Żydów, to za pośrednictwem Delegatury Rządu były przekazywane fundusze dla organizacji żydowskich („Bund”, Żydowski Komitet Narodowy). Jak podają znawcy problematyki, dla skutecznego ukrycia jednego Żyda przez cały okres okupacji było potrzebne zaangażowanie kilkunastu bądź też kilkudziesięciu osób.
Ważną rolę w informowaniu wolnego świata o sytuacji Żydów odegrał emisariusz Polski Podziemnej Jan Karski. W latach 1942-1943 przekazywał prawdziwy obraz zbrodni niemieckich wielu politykom zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Wiosną 1943 r. sytuacja międzynarodowa Polski uległa gwałtownemu pogorszeniu. Władze sowieckie zerwały stosunki dyplomatyczne z rządem RP w Londynie i przystąpiły już jawnie do organizowania „ośrodka przyszłej władzy w Polsce” oraz podporządkowanego sobie „polskiego wojska”. Na władze krajowe spadł obowiązek bronienia terytorium państwa i polskiego społeczeństwa. Plany powstania powszechnego zostały zastąpione najpierw planami „powstania strefowego”, a następnie – planem wzmożonej akcji sabotażowo-dywersyjnej, której nadano kryptonim „Burza”.
Akcja „Burza”, podobnie jak Powstanie Warszawskie, była walką o Polskę, Polskę niepodległą – to w ramach akcji „Burza” oddziały AK miały wyzwalać miasta i miasteczka, również we współdziałaniu z oddziałami Armii Czerwonej. Zaraz po walkach miała być uruchamiana polska administracja, która miała pomagać Armii Czerwonej w sprawach zakwaterowania, wyżywienia itd. Natomiast w sprawach politycznych chcieliśmy być wolni i samodzielni. Jak wiemy, te zamiary nie powiodły się z jednego zasadniczego powodu – władze Związku Sowieckiego nie były zainteresowane żadną współpracą z Armią Krajową i przedstawicielami legalnych władz polskich. Oni już mieli przygotowany „nowy rząd polski”, który chcieli jak najszybciej zainstalować w Polsce.
Ważnym aspektem akcji „Burza” była ochrona ludności cywilnej oraz majątku narodowego przed zniszczeniem lub wywiezieniem przez wycofujących się Niemców.
Polskie Państwo Podziemne było fenomenem w skali europejskiej, a nawet światowej, z uwagi na rozbudowane struktury, które objęły całe terytorium II Rzeczpospolitej (a nawet wychodziły poza ziemie przedwojennej Polski) oraz zakres prowadzonych w konspiracji prac. PPP nie ograniczało się bowiem do bieżącej walki z okupantami, ale prowadziło także w szerokim zakresie prace przygotowawcze na okres „przełomu” (powstania powszechnego) oraz na okres powojenny. Wystarczy odnotować tylko fakt przygotowania przez Departament Skarbu Delegatury Rządu na pierwszy rok po wojnie. Również inne komórki organizacyjne przygotowały plany odbudowy różnych dziedzin życia gospodarczego i społecznego na okres 10 lat po wojnie. Do tego dodajmy jeszcze prowadzoną szeroko w czasie okupacji akcję tajnego nauczania na wszystkich szczeblach od szkół powszechnych po uniwersytety, w którym brało udział wiele set tysięcy młodych ludzi (niektórzy twierdzą, że było to około miliona osób).
Polityczny Komitet Porozumiewawczy miał olbrzymie znaczenie dla funkcjonowania PPP, to na jego posiedzeniach uzgadniano główne kierunki działań tajnej administracji, ustalano wytyczne dla społeczeństwa, omawiano również akty prawne jakich wydanie było konieczne dla regulowania najważniejszych spraw w okresie okupacji i na pierwszy okres powojenny. Wymiana korespondencji pomiędzy politykami krajowymi a rządem RP we Francji, a następnie w Londynie odbywała się za pośrednictwem sieci łączności będących w dyspozycji Delegata Rządu.
Naczelnym zadaniem Polskiego Państwa Podziemnego było przygotowanie i przeprowadzenie zwycięskiego powstania powszechnego. Stąd też ogromną rolę przywiązywano do szkolenia wojskowego, ale także – do przygotowania całego zaplecza logistycznego. Kiedy dziś mówimy o PPP skupiamy się głównie na przeprowadzonych akcjach bojowych. Praktycznie „ucieka nam” olbrzymi wysiłek zarówno wojskowych, jak też cywili w przygotowaniu do powstania powszechnego. Praktycznie od 1940 r. w każdym obwodzie ZWZ-AK (powiecie) opracowywano i uaktualniano „plan opanowania terenu”. Do tych planów była dostosowywana organizacja struktur bojowych i ich zaplecza.
Jednocześnie trwała walka bieżąca PPP z okupantami, prowadzono szeroko rozbudowany wywiad, zwalczano okupacyjny aparat terroru, prowadzono niezwykle intensywną działalność informacyjną i propagandową. Praktycznie przez cały okres okupacji trwały walki zbrojne, prowadzone najpierw przez niezbyt liczne oddziały Wojska Polskiego, jakie nie przerwały walki jesienią 1939 r. Następnie walki te były kontynuowane przez oddziały partyzanckie Armii Krajowej.
Do najgłośniejszych akcji bojowych Armii Krajowej zaliczamy akcje likwidacyjne wysokich oficerów niemieckich służb bezpieczeństwa, odpowiedzialnych za terror panujący na ziemiach polskich.
Polska konspiracja musiała się również zmagać z przejawami kolaboracji, podobnie jak działo się to w innych krajach okupowanej Europy. W celu osądzenia przypadków kolaboracji powołano najpierw Sądy Kapturowe ZWZ, a następnie od 1942 r. Wojskowe i Cywilne Sądy Specjalne. Mniej groźne przestępstwa podlegały jurysdykcji Komisji Sądzących Kierownictwa Walki Cywilnej, a od połowy 1943 r. – Komisji Sądzących Kierownictwa Walki Podziemnej.
Wobec zdekompletowania dokumentacji niemieckich sił bezpieczeństwa nie możemy obecnie z całą odpowiedzialnością stwierdzić „co Niemcy wiedzieli o polskim podziemiu”. Niemniej jednak ich wiedza na temat PPP wraz z kolejnymi latami okupacji była coraz większa. Świadczą o tym dość liczne aresztowania zarówno żołnierzy jak i pracowników PPP. Do najgłośniejszych należą aresztowania w 1943 r. – Delegata Rządu na Kraj prof. Jana Piekałkiewicza oraz Dowódcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego.
W celu rozbicia PPP Niemcy stosowali całą gamę działań, od wymuszania torturami zeznań od aresztowanych żołnierzy konspiracji do tworzenia fikcyjnych struktur konspiracyjnych. Dodajmy, że takie same metody stosowała komunistyczna bezpieka wobec Żołnierzy Niezłomnych.
Związek Walki Zbrojnej, a od 1942 r. Armia Krajowa prowadził rozmowy z licznymi organizacjami konspiracyjnymi na temat ich scalenia. Było to zgodne z założeniami i wytycznymi rządu RP. Przypomnijmy, że już w listopadzie 1939 r. tworząc ZWZ rząd RP powołał Związek jako „jedyną organizację konspiracyjną wojskową” i to jako część składową Polskich Sił Zbrojnych. W związku z tym utrzymywanie przez niektóre organizacje polityczne swoich „wojskówek” było de facto występowaniem przeciwko rozporządzeniom rządu RP.
Stąd też zdecydowanie negatywny stosunek Dowódcy AK do części NSZ, która odmówiła scalenia. Nie była to reakcja tylko KG AK. Na posiedzenie Komisji Głównej RJN tuż przed wybuchem Powstania Warszawskiego domagano się postawienia przed sądem dowództwa NSZ.
Zdecydowanie negatywnie odnosiły się władze naczelne PPP do działalności komunistów przysłanych ze Związku Sowieckiego. Ta niechęć wzrosła zdecydowanie po odmowie uznania przez PPR rządu RP w Londynie oraz wydania oświadczenia, że nie realizują celów innych ośrodków kierowniczych poza polskim rządem. Mimo tego np. w okresie Powstania Warszawskiego władze PPP zapraszały przedstawicieli komunistów do wzięcia udziału w pracach Rady Miasta – to zaproszenie zostało odrzucone.
Władze Polskie Państwa Podziemnego przede wszystkim informowały o barbarzyńskich akcjach władz okupacyjnych wymierzonych przeciwko ludności żydowskiej polskie władze państwowe w Londynie. Przeprowadzenie skutecznej akcji pomocy Żydom przekraczało możliwości polskiej konspiracji. Oczekiwano skutecznej reakcji wolnego świata.
W swoim zakresie prowadzono w miarę możliwości akcję ratowania Żydów. W tym celu powstały odpowiednie struktury w Armii Krajowej oraz Rada Pomocy Żydom („Żegota”) funkcjonująca przy Delegacie Rządu na Kraj. Obok organizowania schronienia dla ukrywających się Żydów, to za pośrednictwem Delegatury Rządu były przekazywane fundusze dla organizacji żydowskich („Bund”, Żydowski Komitet Narodowy). Jak podają znawcy problematyki, dla skutecznego ukrycia jednego Żyda przez cały okres okupacji było potrzebne zaangażowanie kilkunastu bądź też kilkudziesięciu osób.
Ważną rolę w informowaniu wolnego świata o sytuacji Żydów odegrał emisariusz Polski Podziemnej Jan Karski. W latach 1942-1943 przekazywał prawdziwy obraz zbrodni niemieckich wielu politykom zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Wiosną 1943 r. sytuacja międzynarodowa Polski uległa gwałtownemu pogorszeniu. Władze sowieckie zerwały stosunki dyplomatyczne z rządem RP w Londynie i przystąpiły już jawnie do organizowania „ośrodka przyszłej władzy w Polsce” oraz podporządkowanego sobie „polskiego wojska”. Na władze krajowe spadł obowiązek bronienia terytorium państwa i polskiego społeczeństwa. Plany powstania powszechnego zostały zastąpione najpierw planami „powstania strefowego”, a następnie – planem wzmożonej akcji sabotażowo-dywersyjnej, której nadano kryptonim „Burza”.
Akcja „Burza”, podobnie jak Powstanie Warszawskie, była walką o Polskę, Polskę niepodległą – to w ramach akcji „Burza” oddziały AK miały wyzwalać miasta i miasteczka, również we współdziałaniu z oddziałami Armii Czerwonej. Zaraz po walkach miała być uruchamiana polska administracja, która miała pomagać Armii Czerwonej w sprawach zakwaterowania, wyżywienia itd. Natomiast w sprawach politycznych chcieliśmy być wolni i samodzielni. Jak wiemy, te zamiary nie powiodły się z jednego zasadniczego powodu – władze Związku Sowieckiego nie były zainteresowane żadną współpracą z Armią Krajową i przedstawicielami legalnych władz polskich. Oni już mieli przygotowany „nowy rząd polski”, który chcieli jak najszybciej zainstalować w Polsce.
Ważnym aspektem akcji „Burza” była ochrona ludności cywilnej oraz majątku narodowego przed zniszczeniem lub wywiezieniem przez wycofujących się Niemców.
Polskie Państwo Podziemne było fenomenem w skali europejskiej, a nawet światowej, z uwagi na rozbudowane struktury, które objęły całe terytorium II Rzeczpospolitej (a nawet wychodziły poza ziemie przedwojennej Polski) oraz zakres prowadzonych w konspiracji prac. PPP nie ograniczało się bowiem do bieżącej walki z okupantami, ale prowadziło także w szerokim zakresie prace przygotowawcze na okres „przełomu” (powstania powszechnego) oraz na okres powojenny. Wystarczy odnotować tylko fakt przygotowania przez Departament Skarbu Delegatury Rządu na pierwszy rok po wojnie. Również inne komórki organizacyjne przygotowały plany odbudowy różnych dziedzin życia gospodarczego i społecznego na okres 10 lat po wojnie. Do tego dodajmy jeszcze prowadzoną szeroko w czasie okupacji akcję tajnego nauczania na wszystkich szczeblach od szkół powszechnych po uniwersytety, w którym brało udział wiele set tysięcy młodych ludzi (niektórzy twierdzą, że było to około miliona osób).
