Historia Polski w pigułce

Władcy Polski[edytuj]

Historia Polski Monografie

Państwo polskie

• Państwo pierwszych Piastów

• Rozbicie dzielnicowe

• Zjednoczone Królestwo

• Korona Królestwa Polskiego

• Rzeczpospolita Obojga Narodów

• Polska pod zaborami

• II Rzeczpospolita

• Polska podczas II wojny światowej

• Polska Rzeczpospolita Ludowa

• III Rzeczpospolita

Pozostałe

• Naród polski • Władcy Polski • Ustrój polityczny Polski • Historia konstytucji w Polsce

Portale

Polska • Polska Ludowa • Historia

Popiersia władców Polski oraz Piastów śląskich na wjeździe do Zamku Piastów Śląskich w Brzegu (zdjęcie z XIX wieku).

Władcy Polski – lista obejmuje książąta i królów Polski^[1]. Pierwszą dynastią panującą w Polsce byli Piastowie, którzy rządzili od powstania państwa polskiego (około 900) do 1370, z krótką przerwą na panowanie Przemyślidów (1291–1306). W latach 1138–1320 miało miejsce rozbicie dzielnicowe, kiedy władza nad ziemiami polskimi należała równocześnie do wielu niezależnych książąt piastowskich. Od 1370 do 1399 panowali dwaj monarchowie z dynastii Andegawenów, zaś od 1386 do 1572 monarchowie z dynastii Jagiellonów.

Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie^[2].

Od 1573 do upadku Rzeczypospolitej w 1795 r. (III rozbiór Polski) władcy byli wybierani w drodze wolnej elekcji. W 1661 roku papież Aleksander VII przyznał królowi Janowi II Kazimierzowi Wazie i jego następcom tytuł rex orthodoxus^[3]. Po kongresie wiedeńskim tytuł królów Polski nosili cesarze rosyjscy z dynastii Romanowów. W 1831 r. sejm zdetronizował Mikołaja I, choć ten nie uznał tej decyzji, bo konstytucja nie przewidywała możliwości detronizowania króla. Po pokonaniu polskiej armii i spacyfikowaniu powstania Romanowowie nadal używali tytułu króla Polski aż do upadku monarchii w Rosji.

Spis treści

  [ukryj] 

• 1Legendarni władcy Polski
• 2Piastowie – książęta Polan
• 3Piastowie – książęta i królowie Polski (do 1138)
• 4Okres rozbicia dzielnicowego
  • 4.1Piastowie – książęta zwierzchni
  • 4.2Piastowie – książęta krakowscy
  • 4.3Piastowie – król Polski (de facto Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego)
  • 4.4Przemyślidzi – książęta krakowscy
  • 4.5Piastowie – książęta krakowscy
  • 4.6Pozostałe księstwa dzielnicowe
• 5Piastowie – królowie Polski
• 6Andegawenowie – królowie Polski
• 7Jagiellonowie
• 8Władcy elekcyjni Rzeczypospolitej Obojga Narodów
• 9Okres zaborów (1795–1918)
  • 9.1Księstwo Warszawskie (1807–1815)
    • 9.1.1Wettynowie
  • 9.2Królestwo Polskie (kongresowe) (1815–1917)
    • 9.2.1Romanowowie
• 10Królestwo Polskie pod okupacją państw centralnych
• 11Polska po 14 listopada 1918
• 12Zobacz też
• 13Uwagi
• 14Przypisy
• 15Bibliografia

Legendarni władcy Polski

W najważniejszych polskich kronikach średniowiecznych wspominano władców, którzy poprzedzali pierwszego historycznie potwierdzonego księcia Polski – Mieszka I. Byli to między innymi: Lech, Krak, Popiel, Piast.

 Osobny artykuł: Legendarni władcy Polski.

Piastowie – książęta Polan

Trzej bezpośredni poprzednicy Mieszka I są znani jedynie z relacji Galla Anonima. Ich historyczność jest dyskusyjna, jednak obecnie literatura skłania się do uznania listy władców przekazanej przez Galla za zgodną z rzeczywistością^[4]. Nie zalicza się ich do władców Polski. Sam termin „Polska” nie jest poświadczony w tych wczesnych czasach, a ziemie, którymi władali stanowiły prawdopodobnie tylko część późniejszej Polski.

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
IX-Xwiek(?)	Siemowit		Piast, Rzepicha	nieznana	przełom IX i X wieku(?)	Pierwszy władca z dynastii Piastów według relacji Anonima zwanego Gallem.
X wiek(?)	Lestek		Siemowit	nieznana	zapewne 930–950(?)
X wiek	Siemomysł		Lestek	nieznana	950–960

Piastowie – książęta i królowie Polski (do 1138)

Pierwszym władcą Polski potwierdzonym przez współczesne źródła był Mieszko I. Z władców Polski z dynastii Piastów panujących między około 960 a 1138 rokiem trzech dostąpiło koronacji: w 1025 roku Bolesław I Chrobry, w tym samym roku Mieszko II Lambert i w 1076 roku Bolesław II Szczodry.

Według relacji Kosmasa z Pragi w 1085 roku cesarz Henryk IV nadał Wratysławowi II, ówczesnemu władcy Czech, tytuł króla Polski; informacja ta jest jednak odrzucana przez większość badaczy^[5].

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
ok. 960–992	Mieszko I		Siemomysł	ok. 930–935	25 maja 992	Pierwszy władca Polski potwierdzony przez ówczesne źródła.
992–1025	Bolesław I Chrobry		Mieszko I, Dobrawa czeska	967	17 czerwca 1025	Pierwszy król Polski (koronowany w 1025), książę Czech 1003–1004 jako Bolesław IV.
1025–1031	Mieszko II Lambert		Bolesław I Chrobry, Emnilda słowiańska	990	10 maja 1034	Drugi król Polski (koronowany w 1025).
1031–1032	Bezprym		Bolesław I Chrobry, nieznana Węgierka	986 lub 987	wiosna 1032	W 1001 przebywał w Rawennie we wspólnocie Romualda z Camaldoli. Książę Polski od 1031 do 1032. Być może w czasach rządów Bezpryma została wydzielona Ottonowi Bolesławowiczowi jakaś dzielnica[6]
1032–1033	Mieszko II Lambert		Bolesław I Chrobry, Emnilda słowiańska	990	10 maja 1034	Źródła niemieckie podają, że Mieszko II Lambert zrzekł się korony w 1032 roku. W polskich źródłach do śmierci był tytułowany królem. Otto zmarł w 1033 roku śmiercią naturalną lub skrytobójczo zamordowany przez swego drużynnika. Natomiast Dytryk prawdopodobnie został wygnany z kraju w tym samym roku.
	Otto Bolesławowic		Bolesław I Chrobry, Emnilda słowiańska	ok. 1000	1033
	Dytryk		Syn jednego z młodszych braci Bolesława I Chrobrego	po 992	po 1032
1033–1034	Mieszko II Lambert		Bolesław I Chrobry, Emnilda słowiańska	990	10 maja 1034	Po śmierci Ottona i wygnaniu brata stryjecznego, Dytryka, Mieszko II Lambert zjednoczył w swym ręku pełnię władzy w Polsce.
1034–1058 (faktycznie od 1039 lub 1040)	Kazimierz I Odnowiciel		Mieszko II Lambert, Rycheza Lotaryńska	25 lipca 1016	28 listopada 1058	Z braku źródeł niejasne jest, kto sprawował władzę w latach 1034–1037, gdyż w tym okresie Kazimierz musiał opuścić kraj. Kronikarze średniowieczni uzupełniali tę lukę Bolesławem Zapomnianym, jednak od końca XIX wieku uznaje się jego postać za zmyśloną. Faktyczne panowanie Kazimierza nastąpiło od 1039 lub 1040 r. i trwało aż do jego śmierci.
1058–1079	Bolesław II Szczodry		Kazimierz I Odnowiciel, Maria Dobroniega	ok. 1042	2 lub 3 kwietnia 1081 lub 1082	Trzeci król Polski (koronowany w 1076). Znany również jako Bolesław II Śmiały.
1079–1086	Władysław I Herman		Kazimierz I Odnowiciel, Maria Dobroniega	ok. 1043	4 czerwca 1102	Po śmierci Kazimierza Odnowiciela panował na Mazowszu jako lennik Bolesława II Szczodrego.
1086–1089	Władysław I Herman		Kazimierz I Odnowiciel, Maria Dobroniega	ok. 1043	4 czerwca 1102	W 1086 roku zawarto kompromis polityczny pomiędzy Władysławem I Świętym (królem Węgier) a Władysławem Hermanem, na mocy którego Mieszko Bolesławowic otrzymał dzielnicę małopolską a Władysław I Herman zatrzymał władzę zwierzchnią. W 1089 roku z inicjatywy Sieciecha i Judyty Marii otruto Mieszka Bolesławowica i wysłano pierwszego syna Hermana (Zbigniewa) do klasztoru w Saksonii, umożliwiając Bolesławowi Krzywoustemu przyszłe objęcie tronu po ojcu.
	Mieszko Bolesławowic		Bolesław II Szczodry, Nieznana bliżej żona Bolesława II.	1069	1089
1089–1098	Władysław I Herman		Kazimierz I Odnowiciel, Maria Dobroniega	ok. 1043	4 czerwca 1102	W 1089 roku, po otruciu Mieszka Bolesławowica, Władysław I Herman stał się na powrót jedynowładcą Polski
1098–1102	Władysław I Herman		Kazimierz I Odnowiciel, Maria Dobroniega	ok. 1043	4 czerwca 1102	W roku 1098 synowie Władysława (Zbigniew i Bolesław III Krzywousty), przy poparciu możnych, obalili Sieciecha i wymogli na ojcu podział państwa na dzielnice. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, Kujawy i ziemię sieradzko-łęczycką, a Bolesław Małopolskę i Śląsk, zaś Władysław zatrzymał dla siebie Mazowsze wraz z władzą zwierzchnią nad wszystkimi księstwami.
	Zbigniew		Władysław I Herman, nieznana Polka	ok. 1070	8 lipca 1113?
	Bolesław III Krzywousty		Władysław I Herman, Judyta czeska	20 sierpnia 1086	28 października 1138
1102–1107	Zbigniew		Władysław I Herman, nieznana Polka	ok. 1070	8 lipca 1113?	Książę wielkopolski, mazowiecki i kujawski w latach 1102–1107.
	Bolesław III Krzywousty		Władysław I Herman, Judyta czeska	20 sierpnia 1086	28 października 1138	Książę małopolski, śląski i sandomierski w latach 1102–1107.
1107–1138	Bolesław III Krzywousty		Władysław I Herman, Judyta czeska	20 sierpnia 1086	28 października 1138	Książę małopolski, śląski i sandomierski w latach 1102–1107, książę Polski w latach 1107–1138.

Okres rozbicia dzielnicowego

Ustawa sukcesyjna Bolesława III Krzywoustego zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego. Najważniejszym z książąt miał być władca dzielnicy senioralnej (w jej granicach znajdowała się stolica państwa – Kraków), będący zarazem – zgodnie z zasadą senioratu – najstarszym z rodu. Zasada ta została podważona już w 1146 roku wraz z wypędzeniem Władysława II Wygnańca, a załamała się w wyniku decyzji zjazdu łęczyckiego w 1180 roku, chociaż jeszcze w XIII wieku część pretendentów do dzielnicy krakowskiej powoływała się na swoje prawa z racji bycia najstarszym w rodzie. Zasada zwierzchności księcia krakowskiego nad całym państwem (zasada pryncypatu) obowiązywała do śmierci w Gąsawie w 1227 księcia Leszka Białego. Od tego momentu stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych.

Piastowie – książęta zwierzchni

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1138–1146	Władysław II Wygnaniec		Bolesław III Krzywousty, Zbysława kijowska	1105	30 maja 1159	Książę śląski 1138–1146.
1146–1173	Bolesław IV Kędzierzawy		Bolesław III Krzywousty, Salomea z Bergu	ok. 1121/1122	5 stycznia 1173	Książę mazowiecki 1138–1173, śląski 1146–1163.
1173–1177	Mieszko III Stary		Bolesław III Krzywousty, Salomea z Bergu	1122/1125	13 lub 14 marca 1202	Po raz pierwszy. Książę wielkopolski 1138–1179, 1182–1202.
1177–1191	Kazimierz II Sprawiedliwy		Bolesław III Krzywousty, Salomea z Bergu	1138	4 maja 1194	Po raz pierwszy. Książę wiślicki 1166–1173, sandomierski 1173–1194, mazowiecki 1186–1194.
1191	Mieszko III Stary		Bolesław III Krzywousty, Salomea z Bergu	1122/1125	13 lub 14 marca 1202	Po raz drugi.
1191–1194	Kazimierz II Sprawiedliwy		Bolesław III Krzywousty, Salomea z Bergu	1138	4 maja 1194	Po raz drugi.
1194–1198	Leszek I Biały		Kazimierz II Sprawiedliwy, Helena znojemska	ok. 1184/1185	24 listopada 1227	Po raz pierwszy.
1198–1199	Mieszko III Stary		Bolesław III Krzywousty, Salomea z Bergu	1122/1125	13 lub 14 marca 1202	Po raz trzeci.
1199	Leszek I Biały		Kazimierz II Sprawiedliwy, Helena znojemska	ok. 1184/1185	24 listopada 1227	Po raz drugi.
1199–1202	Mieszko III Stary		Bolesław III Krzywousty, Salomea z Bergu	1122/1125	13 lub 14 marca 1202	Po raz czwarty.
1202–1206[a]	Władysław III Laskonogi		Mieszko III Stary, Eudoksja kijowska	1161/1167	3 listopada 1231	Po raz pierwszy. Książę wielkopolski 1202–1220.
1206[a]-1210	Leszek I Biały		Kazimierz II Sprawiedliwy, Helena znojemska	ok. 1184/1185	24 listopada 1227	Po raz trzeci.
1210–1211	Mieszko IV Plątonogi		Władysław II Wygnaniec, Agnieszka austriacka	1131–1146	1211	Książę raciborski 1173–1211, opolski 1202–1211 jako Mieszko I
1211–1225	Leszek Biały		Kazimierz II Sprawiedliwy, Helena znojemska	ok. 1184/1185	24 listopada 1227	Po raz czwarty. W 1224 roku wojska małopolskie zostały rozgromione przez Prusów, a do klęski przyczyniła się ucieczka członków małopolskiego rodu Gryfitów. Leszek Biały zaczął karać członków rodu.
1225	Henryk I Brodaty		Bolesław I Wysoki, Krystyna	1165–1170	19 marca 1238	Po raz pierwszy. Gdy Leszek Biały zastosował represje wobec członków rodu Gryfitów, ci w odpowiedzi na to w 1225 roku (pod nieobecność księcia Leszka Białego w Krakowie), przywołali na tron krakowski Henryka I Brodatego. Książę śląski od 1201.
1225–1227	Leszek Biały		Kazimierz II Sprawiedliwy, Helena znojemska	ok. 1184/1185	24 listopada 1227	Po raz piąty. Krótkotrwały konflikt z Henrykiem I Brodatym zakończono zawarciem pokoju, wycofaniem się księcia śląskiego z Krakowa, a zarazem wygnaniem Gryfitów z Małopolski. Po śmierci Leszka Białego upada zasada zwierzchnictwa księcia krakowskiego nad Polską.

Piastowie – książęta krakowscy

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1228–1229	Władysław III Laskonogi		Mieszko III Stary, Eudoksja kijowska	1161/1167	3 listopada 1231	Po raz drugi. W latach 1228–1229 w jego zastępstwie rządy w dzielnicy senioralnej sprawował Henryk I Brodaty[7].
1229–1232	Konrad I mazowiecki		Kazimierz II Sprawiedliwy, Helena znojemska	ok. 1187	31 sierpnia 1247	Po raz pierwszy. Tytuł księcia krakowskiego przyjął dopiero po śmierci Władysława Laskonogiego[8]. Książę mazowiecki od 1202[9].
1232–1238	Henryk I Brodaty		Bolesław I Wysoki, Krystyna	1165–1170	19 marca 1238	Po raz drugi. Książę śląski od 1201.
1238–1241	Henryk II Pobożny		Henryk I Brodaty, Jadwiga z Andechs	1196–1207	9 kwietnia 1241	Książę śląski od 1238.
1241	Bolesław V Rogatka		Henryk II Pobożny, Anna Przemyślidka	ok. 1220/1225	26 grudnia 1278	Książę śląski jako Bolesław II
1241–1243	Konrad Mazowiecki		Kazimierz II Sprawiedliwy, Helena znojemska	ok. 1187	31 sierpnia 1247	Po raz drugi.
1243–1279	Bolesław VI Wstydliwy		Leszek Biały, Grzymisława	21 czerwca 1226	7 grudnia 1279
1279–1288	Leszek II Czarny		Kazimierz I kujawski, Konstancja śląska	ok. 1240–1243	30 września 1288	Książę sieradzki i łęczycki.
1288	Bolesław VII Mazowiecki		Siemowit I, Perejesława halicka	ok. 1251	20 kwietnia 1313	Po raz pierwszy. Książę mazowiecki jako Bolesław II i sandomierski. Wezwany na tron krakowski przez biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa oraz możnych małopolskich. Jeszcze w tym samym roku został wyparty z Krakowa przez Henryka IV Probusa.
1288–1289	Henryk III Prawy		Henryk III Biały, Judyta mazowiecka	1257/1258	23 czerwca 1290	Po raz pierwszy. Książę wrocławski od 1270. Po opanowaniu Krakowa w 1288 roku powrócił na Śląsk. Książę mazowiecki Bolesław II nie zrezygnował jednak z Krakowa. 26 lutego 1289 roku wojska Henryka IV Probusa zostały pokonane przez siły Bolesława II i jego sojuszników. Kraków przejął ponownie Bolesław VII Siemowitowicz.
1289	Bolesław VII Mazowiecki		Siemowit I, Perejesława halicka	ok. 1251	20 kwietnia 1313	Po raz drugi. Bolesław II mazowiecki po pokonaniu Henryka IV Probusa pod Siewierzem zajął Kraków. Latem 1289 roku zawarł układ z bratem, Konradem II czerskim, oddając mu w zamian za pomoc zbrojną Sandomierz. Krok ten wywołał oburzenie możnych małopolskich, którzy wygnali Bolesława, a na tron przywołali Władysława Łokietka.
1289	Władysław IV Łokietek		Kazimierz I kujawski, Eufrozyna opolska	1260	2 marca 1333	Po raz pierwszy. Możni małopolscy niezadowoleni z rządów Bolesława II mazowieckiego, powołali na tron Władysława IV Łokietka, który zajął Kraków, ale już w sierpniu 1289 roku został z niego wyparty przez Henryka IV Probusa. Według legendy Władysław Łokietek zbiegł z miasta w mnisim przebraniu i dzięki pomocy krakowskich franciszkanów w chwili wkraczania do miasta wojsk księcia wrocławskiego.
1289–1290	Henryk III Prawy		Henryk III Biały, Judyta mazowiecka	1257/1258	23 czerwca 1290	Po raz drugi. Henryk IV Probus odzyskał władzę w Krakowie. Popierającego Władysława Łokietka biskupa krakowskiego, Pawła z Przemankowa, książę wrocławski nakazał uwięzić. Władysław Łokietek zdołał utrzymać się na tronie książęcym w Sandomierzu.
1290–1291	Przemysł Wielkopolski		Przemysł I, Elżbieta wrocławska	14 października 1257	8 lutego 1296	Książę poznański od 1273, wielkopolski od 1279, gdański od 1294.

Piastowie – król Polski (de facto Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego)

Przemysł II mimo utraty władzy w Małopolsce, władał nadal Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim. W 1295 roku koronowany został na króla Polski.

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1295–1296	Przemysł II		Przemysł I, Elżbieta wrocławska	14 października 1257	8 lutego 1296	Czwarty król Polski (1295–1296). Książę poznański od 1273, wielkopolski od 1279, gdański od 1294.

Przemyślidzi – książęta krakowscy

W 1291 roku księstwo krakowskie znalazło się w rękach czeskiego króla Wacława II. W 1292 roku zajął on księstwo sandomierskie, a w 1299 roku także Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. W 1300 roku został koronowany na króla Polski przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę.

Wacław II zmarł 21 czerwca 1305 roku i rządy po nim objął jego syn Wacław III. 4 sierpnia 1306 roku został on jednak zamordowany w trakcie przygotowań do wyprawy do Polski. We wrześniu tego samego roku Krakówznalazł się w rękach Władysława I Łokietka.

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1291–1305	Wacław II		Przemysł Ottokar II, Kunegunda Halicka	27 października 1271	21 czerwca 1305	Piąty król Polski (koronowany w 1300).
1305–1306	Wacław III		Wacław II, Guta Habsburżanka	6 października 1289	4 sierpnia 1306	Nigdy nie przybył do Polski

Kolejni następcy Wacława III na tronie czeskim zgłaszali pretensje do polskiego tronu (tytułowali się królami Polski):

• Rudolf I (1306–1307)
• Henryk Karyncki (1306, 1307–1310).
• Jan I Luksemburski (1310–1335)

W listopadzie 1335 roku na zjeździe wyszehradzkim Jan Luksemburski zrzekł się roszczeń do polskiej korony w zamian za 20 tysięcy kóp groszy praskich.

Piastowie – książęta krakowscy

W 1306 roku księciem krakowskim został Władysław I Łokietek z kujawskiej linii Piastów, który już wcześniej opanował księstwo sandomierskie. W 1314 roku zajął Wielkopolskę. 20 stycznia 1320 roku został koronowany na króla Polski, kładąc w ten sposób kres okresowi rozbicia dzielnicowego.

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1306–1320	Władysław IV Łokietek		Kazimierz I kujawski, Eufrozyna opolska	1260	2 marca 1333	Po raz drugi. Od 1320 król Polski.

Pozostałe księstwa dzielnicowe

Na terenie Polski w dobie rozbicia dzielnicowego powstało szereg księstw. Z nich księstwa wielkopolskie, kujawskie, a później także mazowieckie po wymarciu poszczególnych linii Piastów powróciły pod władzę królów Polski.

Księstwa śląskie w XIV wieku stały się czeskim lennym, jednak w niektórych aż do XVII wieku rządzili Piastowie (najdłużej w księstwie brzesko-legnickim do 1675 roku). Część księstw śląskich po wymarciu miejscowych Piastów zostało bezpośrednio wcielonych do Korony Czeskiej, w niektórych jako czescy lennicy rządzili przedstawiciele innych dynastii (najdłużej w księstwie cieszyńskim do 1918 roku).

Władcami księstw powstałych w Polsce, obok księstwa krakowskiego, w okresie rozbicia dzielnicowego byli:

• książęta wielkopolscy – w 1314 roku Wielkopolska weszła w skład jednoczącego się Królestwa Polskiego
• książęta sandomierscy – w 1304 roku księstwo sandomierskie zajął Władysław I Łokietek, który w 1320 roku został koronowany na króla Polski
• książęta mazowieccy – w 1526 roku Mazowsze zostało inkorporowane do Korony Polskiej
• książęta kujawscy – ostatni książę kujawski Władysław Biały w 1363 lub 1364 roku abdykował na rzecz polskiego króla Kazimierza III Wielkiego
• książęta łęczyccy i sieradzcy – Sieradz inkorporowany do Korony w 1339, Łęczyca w 1352.
• Śląsk:
  • książęta wrocławscy – od 1335 roku lennicy czescy, od 1335 roku księstwo wrocławskie było własnością królów czeskich
  • książęta legnicko-brzescy – od 1329 roku lennicy czescy
  • książęta świdnicko-jaworscy – w 1392 roku księstwo świdnicko-jaworskie weszło w skład Korony Czeskiej
  • książęta ziębiccy
  • książęta głogowscy – w 1331 roku księstwo głogowskie weszło w skład Królestwa Czeskiego
  • książęta żagańscy – od 1329 roku lennicy czescy
  • książęta oleśniccy – od 1329 roku lennicy
  • książęta opolsko-raciborscy
  • książęta cieszyńscy – od 1327 roku lennicy czescy
  • książęta oświęcimscy – od 1327 roku lennicy czescy
  • książęta opolscy – od 1327 roku lennicy czescy
  • książęta raciborscy – od 1327 roku lennicy czescy
• władcy Ziemi Lubuskiej – od XIII wieku do Marchii Brandenburskiej
• władcy Pomorza Gdańskiego – od XIV wieku do państwa zakonu krzyżackiego

Piastowie – królowie Polski

W 1306 roku księciem krakowskim został Władysław I Łokietek z kujawskiej linii Piastów, który już wcześniej opanował księstwo sandomierskie. W 1314 roku zajął Wielkopolskę. 20 stycznia 1320 roku został koronowany na króla Polski, kładąc w ten sposób kres okresowi rozbicia dzielnicowego.

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Data koronacji	Informacje dodatkowe
1320–1333	Władysław I Łokietek		Kazimierz I kujawski, Eufrozyna opolska	1260	2 marca 1333	20 stycznia 1320	Szósty król Polski
1333–1370	Kazimierz III Wielki[10]		Władysław I Łokietek, Jadwiga kaliska	30 kwietnia 1310	5 listopada 1370	25 kwietnia 1333	Siódmy król Polski

Andegawenowie – królowie Polski

W 1370 roku zmarł Kazimierz III Wielki, król Polski, nie pozostawiając legalnego męskiego potomstwa. Na mocy wcześniejszych umów kolejnym władcą został siostrzeniec zmarłego – Ludwik Węgierski.

Ludwik zmarł w 1382 roku, nie pozostawiając męskiego potomstwa. Zgodnie z wcześniejszymi umowami polski tron miał przypaść jednej z jego córek. Ostatecznie w 1384 roku władcą została najmłodsza, Jadwiga.

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Data koronacji	Informacje dodatkowe
1370–1382	Ludwik Węgierski		Karol Robert, Elżbieta Łokietkówna	5 marca 1326	10 września 1382	17 listopada 1370	Król Węgier 1342–1382.
1384–1399	Jadwiga Andegaweńska		Ludwik Węgierski, Elżbieta Bośniaczka	między 3 października 1373 a 18 lutego 1374	17 lipca 1399	16 października 1384	Koronowana na króla Polski w 1384 roku. Od 1386 współrządziła ze swoim mężem Władysławem II Jagiełłą.

Jagiellonowie

Jesienią 1384 Jadwiga Andegaweńska przybyła z Węgier do Polski^[11], gdzie 16 października tego roku w Krakowie została koronowana przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę na króla Polski. Wobec jej małoletności ster rządów w państwie dzierżyli możnowładcy małopolscy, pozostający w kontakcie z jej matką Elżbietą Bośniaczką, jednakże nie powołano regenta, ponieważ, jak pisze Jan Długosz: wszystko co mówiła lub czyniła znamionowało sędziwego wieku powagę.

W 1386 roku królem Polski u boku Jadwigi Andegaweńskiej został Władysław II Jagiełło, wielki książę litewski. Założona przez niego dynastia Jagiellonów panowała w Polsce i w Litwie do 1572 roku. Nie posiadał prawa do dziedzicznego panowania, dlatego następne nominacje na króla odbywały się na zasadach „wolnej elekcji” – wbrew ostatniej woli Kazimierza Wielkiego (w przypadku braku prawnego potomka dziedziczna władza miała wrócić do – kolejnego w linii – Piasta), wymuszonej przez czwartą żonę Władysława II Jagiełły – Zofię Holszańską, z którą miał synów (dzieci z poprzednich małżeństw wcześnie zmarły), przy czym po śmierci poprzednika jako pierwszą wysuwano kandydaturę syna, później męża córki.

Rodzina Jagiellonów „infantką” (spadkobierczynią rodu) wyznaczyła Annę Jagiellonkę (późniejszego króla Polski), a następnie – po śmierci swojego męża Stefana królowa Anna Jagiellonka przekazała tron Rzeczypospolitej synowi swojej siostry – Katarzyny Jagiellonki – Zygmuntowi III Wazie, również na zasadach „wolnej elekcji”. W czasach panowania tej dynastii Polskę i Litwę łączyła unia personalna (władca Wielkiego Księstwa Litewskiego wybierany był również na króla Polski), przekształcona w 1569 roku w unię realną – na skutek wygaśnięcia męskiej linii legalnych następców i pretendentów do polskiej korony.

W latach 1444–1447 Polska nie miała króla. Początkowo liczono się z możliwością powrotu Władysława III Warneńczyka, później jego brat Kazimierz IV Jagiellończyk przez dwa lata toczył pertraktacje z polskimi panami, głównie odnośnie charakteru unii polsko-litewskiej. Ostatecznie doszli do porozumienia, a Kazimierz Jagiellończyk 25 czerwca 1447 roku został koronowany na króla Polski.

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Data koronacji	Informacje dodatkowe
1386–1434	Władysław II Jagiełło		Olgierd Giedyminowic, Julianna twerska	ok. 1362(?)	1 czerwca 1434	4 marca 1386	Najwyższy książę litewski 1386–1434, wielki książę litewski 1377–1392. W latach 1386–1399 współrządził ze swoją żoną Jadwigą.
1434–1444	Władysław III Warneńczyk		Władysław II Jagiełło, Zofia Holszańska	31 października 1424	10 listopada 1444	25 lipca 1434	Król Węgier 1440–1444, najwyższy książę litewski 1434–1440 (tytularny do 1444).
1447–1492	Kazimierz IV Jagiellończyk		Władysław II Jagiełło, Zofia Holszańska	30 listopada 1427	7 czerwca 1492	25 czerwca 1447	Wielki książę litewski 1440–1492.
1492–1501	Jan I Olbracht		Kazimierz IV Jagiellończyk, Elżbieta Rakuszanka	27 grudnia 1459	17 czerwca 1501	23 września 1492
1501–1506	Aleksander Jagiellończyk		Kazimierz IV Jagiellończyk, Elżbieta Rakuszanka	5 sierpnia 1461	19 sierpnia 1506	12 grudnia 1501	Wielki książę litewski 1492–1506.
1506–1548	Zygmunt I Stary		Kazimierz IV Jagiellończyk, Elżbieta Rakuszanka	1 stycznia 1467	1 kwietnia 1548	24 stycznia 1507	Wielki książę litewski 1506–1548.
1548–1572	Zygmunt II August		Zygmunt I Stary, Bona Sforza	1 sierpnia 1520	7 lipca 1572	20 lutego 1530	Wielki książę litewski. Koregent Zygmunta I na tronie litewskim od 1529 roku oraz w królestwie Polskim od koronacji w 1530 roku (vivente rege). Władzę przejął po śmierci Zygmunta I Starego w 1548 roku.

Władcy elekcyjni Rzeczypospolitej Obojga Narodów

W latach 1573–1795 Polską (Koroną), tworzącą wraz z Litwą Rzeczpospolitą Obojga Narodów, rządzili królowie wybierani w drodze wolnej elekcji.

W okresach pomiędzy śmiercią monarchy a wyborem następcy władzę pełnił Interrex.

Anna Jagiellonka 13 grudnia 1575 roku na Rynku Starego Miasta w Warszawie została wybrana w wolnej elekcji królem Polski i wielkim księciem Litwy, ostatecznie dzień później stronnictwo szlacheckie pod przewodnictwem Jana Zamoyskiego uznało ją za króla „Piasta”, „przydając jej na małżonka” księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego^[12].

Kilkakrotnie dochodziło na przestrzeni lat do podwójnych elekcji:

• 12 grudnia 1575 roku stronnictwo habsburskie obrało królem cesarza Maksymiliana II Habsburga, lecz ostatecznie królem wybrano jego kontrkandydata – Stefana Batorego. Sam Maksymilian zmarł niedługo potem – 12 października 1576 roku.
• 19 sierpnia 1587 roku większość poparła Zygmunta III Wazę, lecz trzy dni później Jakub Woroniecki, biskup kijowski, popierany przez grupę magnatów ogłosił królem Maksymiliana III Habsburga. Ten 27 września tego samego roku zaprzysiągł pacta conventa. Pokonany w bitwie pod Byczyną, na mocy traktatu bytomsko-będzińskiego. 9 marca 1589 roku zrzekł się tytułu króla Polski.
• 27 czerwca 1697 roku prymas Michał Stefan Radziejowski ogłosił królem Polski Franciszka Ludwika księcia Conti, z kolei uzurpujący sobie prawa interrexa, biskup kujawski, Stanisław Kazimierz Dąmbski – Augusta II Mocnego. Ostatecznie władcą został August, zaś zwolennicy Contiego uznali go królem 21 maja 1698 roku na mocy ugody łowickiej.

Maksymilian II Habsburg, Maksymilian III Habsburg i Franciszek Ludwik Conti są pomijani w zestawieniach polskich władców^[13].

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Daty elekcji i koronacji	Wybrany równolegle	Nazwa dynastii Informacje dodatkowe
1573–1575	Henryk Walezy		Henryk II Walezjusz, Katarzyna Medycejska	19 września 1551	2 sierpnia 1589	11 maja 1573 21 lutego 1574		Walezjusze (linia boczna Kapetyngów) Król Francji 1574–1589.
1575–1586 (Formalnie do 1596)	Anna Jagiellonka		Zygmunt I Stary, Bona Sforza	18 października 1523	9 września 1596	13 grudnia 1575 1 maja 1576	Maksymilian II Habsburg	Jagiellonowie Współrządziła z mężem (Stefanem Batorym), po jego śmierci i koronacji jej siostrzeńca (Zygmunta III) wpływała na politykę państwa.
1576–1586	Stefan Batory		Stefan Batory, Katarzyna Telegdi	27 września 1533	12 grudnia 1586	15 grudnia 1575 1 maja 1576		Batory Książę Siedmiogrodu 1571–1586.
1587–1632	Zygmunt III Waza		Jan III Waza, Katarzyna Jagiellonka	20 czerwca 1566	30 kwietnia 1632	19 sierpnia 1587 27 grudnia 1587	Maksymilian III Habsburg	Wazowie Król Szwecji 1592–1599.
1632–1648	Władysław IV Waza		Zygmunt III Waza, Anna Habsburżanka	9 czerwca 1595	20 maja 1648	8 listopada 1632 6 lutego 1633		Wazowie Tytularny król Szwecji 1632–1648, wybrany carem Rosji w 1610, tytularny car Rosji do 1634.
1648–1668	Jan II Kazimierz		Zygmunt III Waza, Konstancja Habsburżanka	22 marca 1609	16 grudnia 1672	20 listopada 1648 17 stycznia 1649		Wazowie Abdykował 16 września 1668 (zm. 1672); tytularny król Szwecji 1648–1660.
1669–1673	Michał Korybut Wiśniowiecki		Jeremi Wiśniowiecki, Gryzelda Zamoyska	31 lipca 1640	10 listopada 1673	19 czerwca 1669 29 września 1669		Król „Piast”
1674–1696	Jan III Sobieski		Jakub Sobieski, Zofia Teofila Daniłowiczówna	17 sierpnia 1629	17 czerwca 1696	21 maja 1674 2 lutego 1676		Król „Piast”
1697–1704	August II Mocny		Jan Jerzy III, Anna Zofia duńska	12 maja 1670	1 lutego 1733	27 czerwca 1697 15 września 1697	Franciszek Ludwik Burbon-Conti	Wettynowie Abdykował 24 września 1706. Elektor Saksonii 1694–1733.
1704–1709	Stanisław Leszczyński		Rafał Leszczyński, Anna Jabłonowska	20 października 1677	23 lutego 1766	12 lipca 1704 20 lutego 1705		Król „Piast”
1709–1733	August II Mocny		Jan Jerzy III, Anna Zofia duńska	12 maja 1670	1 lutego 1733	–		Wettynowie Ponownie
1733–1736[14]	Stanisław I Leszczyński		Rafał Leszczyński, Anna Jabłonowska	20 października 1677	23 lutego 1766	12 września 1733 -		Król „Piast” Ponownie Abdykował 26 stycznia 1736. Książę Lotaryngii i Baru 1738–1766
1733–1763[14]	August III Sas		August II Mocny, Krystyna Eberhardyna	17 października 1696	5 października 1763	5 października 1733 17 stycznia 1734		Wettynowie Elektor Saksonii 1733–1763.
1764–1795	Stanisław August Poniatowski		Stanisław Poniatowski, Konstancja Czartoryska	17 stycznia 1732	12 lutego 1798	7 września 1764 25 listopada 1764		Król „Piast” Abdykował 25 listopada 1795 roku na rzecz Rosji[15].

Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy Europy w wyniku rozbiorów dokonanych przez Rosję, Prusy i Austrię. Ostatni traktat rozbiorowy podpisano 24 października 1795 roku. Miesiąc później, 25 listopada, w Grodnie abdykował ostatni król Polski – Stanisław August Poniatowski.

Okres zaborów (1795–1918)

 Osobny artykuł: Władcy ziem polskich w czasie zaborów.

W 1795 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy politycznej Europy, podzielona między Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Arcyksięstwo Austriackie. Dwa pierwsze traktaty rozbiorowe, podobnie jak każdy traktat o zmianie granic, zostały zatwierdzone przez polski Sejm; trzeci rozbiór, wobec likwidacji państwa, nie mógł być przez stronę polską zatwierdzony. Żadne z państw zaborczych nie usiłowało się przedstawić jako następca prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Władcy państw zaborczych dodawali do swojej tradycyjnej tytulatury określenia związane z ziemiami znajdującymi się w granicach dawnej Rzeczypospolitej:

• królowie Prus – od 1815 do 1918 roku używali tytułu wielkiego księcia poznańskiego, mimo likwidacji autonomii samego księstwa w 1849 roku,
• cesarze Austrii – do 1918 roku nosili tytuł króla Galicji i Lodomerii oraz wielkiego księcia Krakowa,
• cesarze Rosji – posługiwali się m.in. tytułami wielkiego księcia Litwy, Wołynia i Podola, księcia Żmudzi oraz pana i wielkiego księcia Połocka, Witebska i Mścisławia.

Księstwo Warszawskie (1807–1815)

Wettynowie

W latach 1807–1815, na mocy decyzji Napoleona Bonaparte, istniało Księstwo Warszawskie, którego jedynym władcą był Fryderyk August I, król saski, wnuk polskiego króla Augusta III. Fryderyk August I zrezygnował z tytułu księcia warszawskiego w związku z decyzjami kongresu wiedeńskiego. Księstwo składało się z ziem II i III zaboru pruskiego (z wyjątkiem ziemi Białostockiej), a od 1809 również z ziem III zaboru austriackiego.

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1807–1815	Fryderyk August I		Fryderyk Krystian Wettyn, elektor saski Maria Antonina Wittelsbach	23 grudnia 1750	5 maja 1827	Król Saksonii w latach 1806–1827, książę warszawski z nadania cesarza Napoleona I.

Królestwo Polskie (kongresowe) (1815–1917)

W wyniku kongresu wiedeńskiego utworzono Królestwo Polskie (zwane kongresowym), w unii personalnej z Cesarstwem Rosyjskim. W 1831 roku mimo detronizacji Mikołaja I, cesarze Rosyjscy aż do 1917 roku tytułowali się królami Polski, mimo zniesienia autonomii królestwa.

Romanowowie

Okres panowania	Imię władcy	Portret władcy	Rodzice	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1815–1825	Aleksander I Pawłowicz		Paweł I Romanow Maria Fiodorowna	23 grudnia 1777	1 grudnia 1825	Cesarz Rosji od 1801.
1825–1855	Mikołaj I Pawłowicz		Paweł I Romanow, Maria Fiodorowna	6 lipca 1796	2 marca 1855	Koronowany na króla Polski 24 maja 1829 r. Zdetronizowany przez Sejm w 1831.
1855–1881	Aleksander II Mikołajewicz		Mikołaj I, Aleksandra Fiodorowna	29 kwietnia 1818	13 marca 1881
1881–1894	Aleksander III Aleksandrowicz		Aleksander II, Maria Aleksandrowna	26 lutego/10 marca 1845	20 października/1 listopada 1894
1894–1917	Mikołaj II Aleksandrowicz		Aleksander III, Maria Fiodorowna	6 maja/18 maja 1868	16/17 lipca 1918	15 marca 1917 r. abdykował na rzecz brata.
1917	Michał II Aleksandrowicz		Aleksander III, Maria Fiodorowna	22 listopada 1878	13 lipca 1918	Nie przyjął tytułu, 16 marca 1917 r. abdykował na rzecz Rządu Tymczasowego.

Królestwo Polskie pod okupacją państw centralnych

W czasie I wojny światowej ziemie polskie zaboru rosyjskiego były okupowane przez Niemcy i Austro-Węgry, które aktem 5 listopada 1916 r. zadeklarowały utworzenie Królestwa Polskiego. Od 12 września 1917 do 14 listopada 1918 r. roku monarchę i regenta Królestwa Polskiego aktu 5 listopada zastępowała Rada Regencyjna^[16], zaś w dniach od 14 do 22/29 listopada 1918 r. Radę Regencyjną zastępował Naczelny Dowódca Józef Piłsudski^[17].

Okres rządów	Organ zastępujący władcę	Portret	Data urodzin	Data śmierci	Informacje dodatkowe
1917–1918	Rada Regencyjna		–	–	skład: Aleksander Kakowski, Zdzisław Lubomirski, Józef Ostrowski
1918	Naczelny Dowódca Józef Piłsudski		5 grudnia 1867	12 maja 1935	Od 11 do 14 listopada 1918 sprawował władzę zwierzchnią wraz z Radą Regencyjną[b].

Pierwsze ślady obecności człowieka na ziemiach polskich datowane są na 200 tys. lat p.n.e.^[1] Przejście z kultury paleolitycznej do neolitycznej nastąpiło na ziemiach polskich w między 8000 a 4500 r. p.n.e.^[2] Okres neolitu jest epoką, w której ostatecznie utrwaliła się przewaga hodowli i rolnictwa nad zbieractwem i łowiectwem. Lata 4500–2500 p.n.e. to pojawienie się z obszarów naddunajskich kultur ceramicznych – wstęgowej rytej i wstęgowej kłutej, drugi okres, trwający do 2000 r. p.n.e., to ceramiki malowane i pozbawione malowanej ornamentacji, ale przede wszystkim pojawiła się wówczas kultura pucharów lejkowatych^[3]. W trzecim okresie (do 1800 r. p.n.e.) pojawiało się na ziemiach polskich kilka kultur: kultura ceramiki wstęgowej, kultura amfor kulistych oraz kultura ceramiki sznurowej, z którą wiąże się początki hodowli konia^[4].

Początek epoki brązu na terenach dzisiejszej Polski datuje się na lata 1800–700 p.n.e., a wiąże się ją z kulturą unietycką, obok której istniały prymitywniejsze kultury iwieńska i mierzanowicka^[4]. Około 1600 r. p.n.e. kultura unietycka przekształciła się w pasterską kulturę przedłużycką, na którą ok. 300 lat później nałożyła się wysoko rozwinięta kultura łużycka, z którą wiąże się umiejętność wytopu żelaza^[4].

Historia Polski – obejmuje dzieje państwa i narodu polskiego od X do XXI wieku.

Dzieje Polski rozpoczynają się wraz z panowaniem pierwszego historycznego władcy Mieszka I, który w 966 roku przyjął chrzest. Jego syn Bolesław Chrobry w 1025 roku został koronowany na pierwszego króla Polski. Do 1138 roku Polska jako monarchia patrymonialna rządzona była przez władców z dynastii Piastów, którzy nie licząc wydzielanych juniorom dzielnic i przejściowych okresów podziału, zachowywali zwierzchność nad całym jej terytorium.

W efekcie tzw. ustawy sukcesyjnej księcia Bolesława Krzywoustego ziemie polskie uległy na 150 lat pogłębiającemu się rozbiciu dzielnicowemu. Próby ponownego zjednoczenia zaczęto podejmować pod koniec XIII w., a ostatecznie zostały one uwieńczone koronacją Władysława Łokietka w 1320 roku. Dynastia Piastów wygasła po śmierci jego syna, Kazimierza Wielkiego w 1370, który nie pozostawił potomków. Rządy w Polsce przejęli Andegawenowie(Ludwik Węgierski i Jadwiga), a następnie królowie z dynastii Jagiellonów.

W 1569 Korona Królestwa Polskiego weszła w stały związek z Wielkim Księstwem Litewskim. Na mocy unii zawartej w Lublinie powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, którą od 1573 rządzili władcy powoływani drogą wolnej elekcji. Państwo to było jednym z największych terytorialnie organizmów politycznych Europy. Po pokoju z Rosją zawartym w Polanowie w 1634 osiągnęło powierzchnię 990 tys. km². W tym okresie w Rzeczypospolitej wykształcił się swoisty system polityczny, oparty na dominacji bardzo licznej szlachty i systemie rządów parlamentarnych. Złoty wiek państwa przypadł na okres rządów ostatnich Jagiellonów. Ostatecznie zakończył się on wraz z wojnami połowy XVII wieku.

W kolejnym stuleciu pogrążona w anarchii Rzeczpospolita zaczęła popadać w silną zależność od Rosji, a następnie zniknęła z mapy Europy w rezultacie trzech rozbiorów. Samodzielne państwo polskie nie istniało aż do XX wieku, choć okresowo pojawiały się jego szczątkowe formy, takie jak Księstwo Warszawskie, Królestwo Kongresowe czy Wielkie Księstwo Poznańskie. Pełne odrodzenie Polski nastąpiło dopiero po I wojnie światowej, kiedy w sytuacji upadku mocarstw rozbiorowych powstała II Rzeczpospolita. Istniała ona do 1939, czyli do początku II wojny światowej. We wrześniu 1939 ziemie polskie zajęte zostały przez III Rzeszę i ZSRR. Dopiero od 1944 rozpoczęło się ich stopniowe przejmowanie przez oddziały sowieckie i utworzonego u ich boku Ludowego Wojska Polskiego.

Po zakończeniu wojny Polska znalazła się za tzw. żelazną kurtyną, a władzę w niej przejęli komuniści. W 1952 państwo przemianowano na Polską Rzeczpospolitą Ludową. Do 1989 panował w niej system partyjny, w którym przewodnią rolę pełniła Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Oprócz niej występowały jeszcze ugrupowania satelickie – ZSL i SD. Upadła ona ostatecznie w efekcie procesu określanego mianem Jesieni Narodów. Wybory parlamentarne w 1989 zapoczątkowały procesy demokratyzacji i reform gospodarczych, które umożliwiły III Rzeczypospolitej wstąpienie do NATO (1999), a następnie Unii Europejskiej (2004).

Państwo pierwszych Piastów (do 1138)[edytuj | edytuj kod]

Historia[edytuj | edytuj kod]

Jan Matejko, Zaprowadzenie chrześcijaństwa

Około IX w. na ziemiach polskich zaczęły się tworzyć silne organizmy polityczne. Do największego znaczenia doszły dwa – państwo Wiślan, wokół Krakowa i państwo Polan, wokół Gniezna i Poznania. Państwo Wiślan znalazło się przypuszczalnie w drugiej połowie wieku pod panowaniem wielkomorawskim, a potem, między 936 a 945 rokiem, czeskim^[5]. Z panowaniem wielkomorawskim wiązać można wspominany w źródłach chrzest księcia Wiślan^[6].

Grody w okresie Mieszka I

Około 930-940 roku na północy władcy Polan poczęli prężnie przyłączać okoliczne ziemie, do ok. 960 roku panowali już nad całą Wielkopolską^[7]. Pierwszy historyczny władca z tej dynastii Mieszko I w 966 r. przyjął chrzest. Mieszko nigdy nie został królem, do końca życia był księciem. Pod koniec jego panowania państwo obejmowało Wielkopolskę, Mazowsze, część Pomorza z Gdańskiem, Śląsk i prawdopodobnie Małopolskę^[8]. Zarówno on, jak i jego następcy prowadzili walki z państwami Świętego Cesarstwa Rzymskiegooraz Czechami i Rusią Kijowską, a także z plemionami słowiańskimi osiadłymi między Odrą a Łabą.

Polska w czasach Chrobrego

 Osobny artykuł: Historia Polski (do 1138).

Największy zasięg terytorialny państwo osiągnęło za czasów Bolesława I Chrobrego, był on synem pierwszego władcy Polski. Chrobry zajął Milsko, Łużyce, Morawy, Słowację (a przejściowo także Czechy) i przywrócił Polsce Grody Czerwieńskie.

Bolesławowi Chrobremu udało się w 1000 roku ustanowić w Polsce niezależną metropolię kościelną, ze stolicą w Gnieźnie^[9], akt koronacyjny dokonany w tym roku przez Ottona III, potwierdzony został w 1025 roku sakrą papieską^[10]. W tym roku Chrobry został koronowany oraz był to rok jego śmierci. Upadek państwa pierwszych Piastów nastąpił w 1031 za panowania syna Bolesława Mieszka II, utracone zostały niemal wszystkie terytoria przyłączone przez Bolesława, a dynastia utraciła insygnia koronacyjne. Najazd księcia czeskiego Brzetysława z 1038 roku i powstanie ludowe dopełniły dzieła zniszczenia.

Panowanie Kazimierza Odnowiciela rozpoczęło okres odbudowy państwa, zwieńczony koronacją w 1076 jego syna Bolesława Śmiałego. Bolesław koronację zawdzięczał wspieraniu papieża Grzegorza VII w jego sporze z cesarzem^[11]. Konflikt z biskupem Stanisławem ze Szczepanowa, a prawdopodobnie z szerszą grupą możnowładców^[12] doprowadził do wygnania króla i sięgnięcia po władzę przez jego, uległego cesarstwu, brata Władysława Hermana. Po długiej rywalizacji między jego synami Zbigniewem i Bolesławem, rządy objął ten ostatni, po swej śmierci podzielił on państwo między synów, nadając najstarszemu tytuł seniora^[13]. Rok 1138 przyjmuje się za datę rozbicia dzielnicowego.

Gospodarka i społeczeństwo[edytuj | edytuj kod]

Podstawą władzy książąt polskich była drużyna książęca – grupa wojów otaczająca księcia i będąca na jego utrzymaniu. Prawdopodobnie o jej sile stanowili wojownicy normandzcy^[14] Książę i jego otoczenie czerpało dochody z wypraw wojennych, skąd sprowadzono niewolników, oraz ze świadczeń ściąganych z ludności wiejskiej. Ośrodkami władzy były grody^[15]. Po podboju wnoszono nowe grodziska na miejscu starych. Najważniejszymi grodami, spośród ok. 60-80, były Gniezno, Poznań, Kraków, Kruszwica, Ostrów Lednicki, Płock, Wrocław, Opole, Głogów i Niemcza. Grody otoczone były podgrodziami, w których rozwijało się rzemiosło i handel. W rejonie grodów rozlokowane były osady zasiedlone ludnością służebną^[16].

Książę był właścicielem całej ziemi w kraju, część praw mógł odstąpić w użytkowanie poszczególnym osobom czy instytucjom. Prawo książęce (ius ducale) oddawało w ręce władcy szereg przywilejów, od monopoli na korzystanie z lasów czy kopalin (regale) po szereg powinności i usług świadczonych przez grupy lub poszczególne osoby. Ludność podzielona była na szereg kategorii regulujących charakter i wysokość świadczeń na rzecz władcy^[17]. Nie jest jasne kiedy ukształtowało się prawo książęce, najprawdopodobniej nastąpiło to w końcu XII wieku, a więc niebezpieczne jest odnoszenie go do okresu przed śmiercią Krzywoustego, jakkolwiek pewne cechy na pewno istniały już wówczas^[18].

Po kryzysie monarchii z lat 30. XI wieku rozpadł się system wojskowy oparty na drużynie, a zaczął kształtować się stan rycerski, już nie utrzymywany przez księcia, a nagradzany nadaniami. Z czasem ukształtowało się odrębne prawo rycerskie (ius militare) regulujące powinności i przywileje wojowników, jak w przypadku innych grup^[19]. Pod koniec okresu co potężniejsi możnowładcy również dorobili się własnej klienteli rycerskiej, którą, naśladując księcia, nagradzali nadaniami, swoich rycerzy mieli wojewodowie Sieciech i Skarbimir oraz arcybiskup^[19]. Jednak do obrony kraju nadal zobowiązana była cała ludność, a wszystkie grupy miały charakter otwarty.

W toku dziejów dużą władzę w państwie zdobył sobie wojewoda (palatinus), który pierwotnie zarządzał dworem władcy, z czasem stał się drugą osobą w państwie, a czasem potrafił podporządkować sobie księcia, jak to było w przypadku Sieciecha^[20]. Na czele prowincji stali naczelnicy (principes terrae), szacuje się, że było ich około sześciu, często zostawali nimi członkowie rodu książęcego. Urząd naczelników przestał istnieć w okresie rozbicia kraju na dzielnice. Okręgiem grodowym zarządzał żupan (comes), sprawowali władzę sądową, wojskową i skarbową. Tereny przygraniczne otrzymywały status marchii, znane są marchie głogowska i gdańska^[21].

Kultura i życie religijne[edytuj | edytuj kod]

Klasztor benedyktyński w Tyńcu

Początki kultury pisma w Polsce wiąże się z przyjęciem chrześcijaństwa. Pierwszym zabytkiem tego typu jest dokument Dagome iudex, którym Mieszko I oddawał swe państwo w opiekę Stolicy Piotrowej. Z obecnością Brunona z Kwerfurtu związane są pierwsze dzieła literackie: Drugi żywot i Pasja św. Wojciecha oraz Żywot Pięciu Braci Męczenników^[22]. W tym samym czasie powstają także pierwsze roczniki spisywane na ziemiach polskich i dotyczące Polski, najbogatszy z nich to Rocznik kapitulny krakowski dawny.

Bezpośrednio po chrzcie Mieszka I powstało w Poznaniu biskupstwo misyjne, na czele którego stanął Jordan. Wraz z utworzeniem w 1000 roku metropolii gnieźnieńskiej powstały stałe sufraganie w Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie. Poznań został podporządkowany Gnieznu dopiero ok. 1012, problemem było także objęcie jurysdykcją Śląska i Małopolski, które były podporządkowane biskupstwom czeskim, a Kraków mógł mieć nawet własne biskupstwo^[23]. Polska stała się także ośrodkiem działalności misyjnej. Najważniejszymi misjonarzami byli św. Wojciech i Bruno z Kwerfurtu. Razem z nimi przybywali do Polski benedyktyni, którzy zakładali pierwsze eremy i prowadzili działalność chrystianizacyjną^[24].

W latach 1031–1032 wybuchła w Polsce tzw. reakcja pogańska, która z późniejszym najazdem czeskim niemalże doszczętnie zniszczyła organizację kościelną w Polsce^[25]. Niezwykle dotkliwa była utrata relikwii św. Wojciecha. Po ustabilizowaniu się władzy Kazimierza I, w 1046 powołano biskupstwo w Krakowie, które przez dłuższy czas pozostawało stolicą polskiej prowincji kościelnej^[26]. W Tyńcu osadzono zaś benedyktynów. Bolesławowi udało się dokończyć dzieło ojca w roku 1075/76, gdy powołał on biskupstwa w Poznaniu, Płocku oraz Gnieźnie, które na powrót stało się stolicą polskiej metropolii, przyłączono też, odnowione jeszcze przez Kazimierza, ale podporządkowane Magdeburgowi, biskupstwo we Wrocławiu^[27]. Za czasów Bolesława Krzywoustego powołano biskupstwa we Włocławku i Kruszwicy na Kujawach oraz dokonano chrystianizacji Pomorza, czego efektem było powołanie biskupstwa w Wolinie w 1140 roku^[28]. W latach 1130–1136 trwał konflikt z arcybiskupem Magdeburga Norbertem, który rościł sobie prawo do zwierzchności nad polskim Kościołem, jednak ostatecznie jego starania nie powiodły się^[29].

Polska w okresie rozbicia dzielnicowego (1138–1320)[edytuj | edytuj kod]

Bitwa pod Legnicą

Monarchia Henryków śląskich

 Osobny artykuł: Polska w okresie rozbicia dzielnicowego.

W 1138 r. Bolesław Krzywousty podzielił kraj między swoich synów: najstarszy Władysław otrzymał Śląsk, ziemię lubuską i dzielnicę senioralną, a także tytuł seniora. Pozostali bracia otrzymali: Bolesław – Mazowsze i Kujawy, Mieszko – Wielkopolskę, Henryk – ziemię sandomierską, a Kazimierz, który urodził się po śmierci ojca – ziemię łęczycką^[13].

Władzę zwierzchnią miał pełnić senior, który był odpowiedzialny za politykę zagraniczną i sądził braci. Bolesław chciał w ten sposób uniknąć walki między synami po jego śmierci, jednak nie osiągnął swego celu. Już w 1146 r. bracia wygnali Władysława^[30]. Po nim władzę objął Bolesław Kędzierzawy, a po jego śmierci Mieszko Stary. Został on wkrótce wygnany, a władzę przejął Kazimierz Sprawiedliwy. Ostatecznie zasada senioratu upadła w 1180 r. na zjeździe w Łęczycy, gdzie Kazimierz zagwarantował dziedziczenie ziemi krakowskiej swoim synom^[31].

W państwie powstało wiele rywalizujących ze sobą księstw. Próbę zjednoczenia podjęli Henryk Brodaty i Henryk Pobożny, książęta śląscy. Zajęli oni Wielkopolskę, ziemię krakowską i ziemię lubuską. Jednak najazd tatarski w 1241 roku i klęska pod Legnicą, gdzie zginął Henryk Pobożny, spowodowały rozpad tamtejszej monarchii^[31].

W XIII w. nasiliły się tendencje zjednoczeniowe. Podzielone państwo traciło na arenie międzynarodowej – część ziem zajęli Brandenburczycy i Krzyżacy, ponawiały się najazdy tatarskie. W 1295 roku na króla Polski koronował się książę wielkopolski Przemysł II, krótko potem został jednak zamordowany^[32]. Koroną polską zainteresowani byli też czescy władcy z dynastii Przemyślidów. W 1300 roku król czeski Wacław II koronował się na króla Polski, zmuszając księcia Władysława Łokietka do ucieczki z kraju. Łokietek wrócił w 1304 roku, rok później zmarł Wacław II. Po nim koronę czeską i polską objął jego syn Wacław III, został jednak zamordowany w 1306 roku. Po jego śmierci Czesi opuścili Polskę i rządy w Krakowie objął Władysław Łokietek. Rządził też na Pomorzu Gdańskim, które zostało napadnięte w 1308 roku przez Brandenburczyków. Łokietek poprosił o pomoc Krzyżaków, jednak po wygnaniu najeźdźców Krzyżacy włączyli Pomorze do swojego państwa. W 1311 roku Łokietek musiał stłumić bunt wójta Alberta, a w 1314 zajął Wielkopolskę. Po opanowaniu dwóch najważniejszych dzielnic został koronowany w 1320 roku w Krakowie^[33].

Państwo Łokietka obejmowało tylko część ziem polskich. Poza granicami znajdowały się księstwa śląskie, stopniowo uzależniane od królestwa czeskiego^[34], nie udało się przyłączyć utraconego w XII wieku Pomorza Zachodniego, niezależne pozostały księstwa mazowieckie, od czasów Leszka Białego zainteresowane terenami ruskimi^[35].

Zjednoczone Królestwo Polskie 1320–1386[edytuj | edytuj kod]

Kazimierz III Wielki, rysunek Jana Matejki

 Osobne artykuły: Historia Polski (1320–1386) i Zjednoczone Królestwo Polskie.

20 stycznia 1320 w Krakowie został koronowany Władysław Łokietek. Tę datę uznaje się za moment odtworzenia zjednoczonego Królestwa Polskiego. W tym okresie Polska prowadziła wpierw wojnę z zakonem krzyżackim, a następnie przede wszystkim dyplomatyczne spory z Krzyżakami i Luksemburgami. W efekcie działań króla Kazimierza Wielkiego i jego doradców w 1335 Luksemburgowie zrzekli się, w zamian za 20 000 kop groszy praskich, praw do tytułu króla Polski. Tym samym rządzący w Krakowie Piast został przez społeczność międzynarodową uznany za króla Polski. Działania prowadzone przez niego w kolejnych latach pozwoliły na zakończenie sporu z Krzyżakami (układ w Kaliszu z 1343), a następnie podjęcie ekspansji na Ruś Halicko-Włodzimierską. Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 tron polski przejął Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów. Okres jego rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym. Kiedy również Ludwik zmarł w 1382, w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia. Ostatecznie królem Polski 16 października 1384 została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski.

Wspólne panowanie Jadwigi i Władysława II Jagiełły (1386–1399)[edytuj | edytuj kod]

Historia Polski Chronologia

do 1138

1138–1320

1320–1386

1386–1492

1492–1572

1572–1697

1697–1763

1764–1795

1795–1831

1831–1914

1914–1918

1918–1939

1939–1945

1945–1989

od 1989

Kalendarium

Portal: Historia

Polska i Litwa po unii w Krewie

Władysław Jagiełło według Jana Matejki

Jadwiga według Jana Matejki

Nagrobek królowej Jadwigi Andegaweńskiej w katedrze wawelskiej

4 marca 1386 w katedrze wawelskiej wielki książę litewski Władysław Jagiełło został koronowany na króla Polski. Wydarzenie to zapoczątkowało pierwszy okres jego rządów, we współpracy z młodą małżonką Jadwigą, pozostającą niewątpliwie pod silnym wpływem małopolskich elit możnowładczych.

Litwa po zawarciu unii z Polską[edytuj | edytuj kod]

Wkrótce po koronacji, w 1387 roku Jagiełło powrócił na Litwę, aby rozpocząć jej chrystianizację w obrządku łacińskim. W Wilnie utworzone zostało biskupstwo podległe polskiej prowincji kościelnej, którego pierwszym biskupem został Andrzej Jastrzębiec. Zarazem Jagiełło przekonał do przyjęcia nowej wiary bojarów litewskich i rozpoczął niszczenie obiektów dawnego kultu. Jednocześnie postępował proces unifikacji Litwy z Koroną Polską.

Możnowładztwo polskie interpretowało akt unii w Krewie jako zapowiedź włączenia wielkiego księstwa do Polski. W tę stronę zmierzały także pierwsze działania Jagiełły, który jako obcy władca i neofita nie mógł jeszcze pozwolić sobie na wejście w spór z elitami, które wyniosły go na tron. Król rozciągnął kompetencje swojej kancelarii na ziemie litewskie, a także zastąpił pieczęć wielkoksiążęcą pieczęcią królewską. Jego bracia, litewscy książęta przybyli do Krakowa i złożyli hołd królewskiej parze. To, a także utworzenie diecezji podległej arcybiskupstwu w Gnieźnie mogło wskazywać na plany stopniowej inkorporacji Litwy. Działaniom takim sprzeciwili się litewscy bojarzy, a szczególnie aktywnie syn Kiejstuta, a brat stryjeczny Jagiełły Witold, który domagał się przekazania mu należnych po ojcu Trok i Wołynia. Na Litwie rozgorzała wojna domowa, w którą po stronie Witolda wmieszali się Krzyżacy, w zamian uzyskując od niego Żmudź. Zakon zorganizował dwie zbrojne wyprawy na Wilno w 1390 i 1391 roku. Równocześnie w latach 1391-96 trwała wojna Polski z Władysławem Opolczykiem. Krzyżakom nie udało się wprawdzie zdobyć litewskiej stolicy bronionej przez polskie rycerstwo, jednak dzięki wsparciu krzyżackiemu Witold odzyskał Grodno i znaczną część ziemi trockiej. Jagiełło zdawał sobie sprawę z zagrożenia jakie tworzyły wewnętrzne walki na Litwie. Wzmacniały one pozycje Krzyżaków, a zarazem groziły nawet rozpadem unii polsko-litewskiej. W tej sytuacji król polski zdecydował się na kompromis. W sierpniu 1392 w Ostrowiu zawarł porozumienie z Witoldem. Na jego mocy syn Kiejstuta w zamian za zrezygnowanie ze współpracy z Krzyżakami uzyskał księstwo trockie i rządy namiestnicze na Litwie. W efekcie Litwa miała odtąd dwóch wielkich książąt: Witolda i sprawującego formalną zwierzchność nad nim Jagiełłę. Porozumienie spotkało się z gwałtowną reakcją Krzyżaków, którzy konsekwentnie ponawiali wyprawy na Litwę, mając na celu przede wszystkim utrzymanie uzyskanej dopiero co od Witolda Żmudzi. Ich wyprawy nie miały charakteru zaborczego, co pozwalało Witoldowi skupić się na centralizacji władzy i umacnianiu swojej pozycji – odtąd aż do śmierci w ścisłej współpracy z Władysławem Jagiełłą. Jego podstawowym celem było kontynuowanie ekspansji na wschód i zjednoczenie pod zwierzchnictwem litewskim wszystkich ziem litewskich. Realizację tego planu rozpoczął po zawarciu pokoju z Krzyżakami na wyspie Salin w 1398. Na jego mocy odstąpił zakonowi Żmudź i rezygnował ze swoich pretensji do Pskowa. W zamian uzyskiwał swobodę w działaniach przeciw Wielkiemu Nowogrodowi. W 1399 Witold wszedł w układ z chanem Złotej Ordy i zorganizował wielką wyprawę na wschód. W zamian za przywrócenie chanowi Tochtamyszowi miał on przejąć władzę nad Rusią. Ekspedycja zakończyła się jednak klęską – w bitwie nad Worsklą rozegranej 12 lub 16^[1] sierpnia 1399 wojska litewskie zostały doszczętnie rozbite, co pogrzebało wschodnią politykę Witolda. Przypuszcza się^[kto?], że porażka ta spotkała się z zadowoleniem polskich elit możnowładczych – zapewniała ona utrzymanie unii z Litwą, która inaczej mogłaby urosnąć w siłę i zrezygnować ze związków z zachodnim sąsiadem.

Wyprawa Jadwigi na Ruś Halicko-Włodzimierską[edytuj | edytuj kod]

W czasie, gdy Jagiełło wracał na Litwę aby rozpocząć jej chrystianizację, królowa Jadwiga wyruszyła z wyprawą na Ruś Halicko-Włodzimierską celem jej ponownego przyłączenia do Polski. Terytorium to za rządów Ludwika Andegaweńskiego w rzeczywistości przeszło pod zwierzchność węgierską, co stało w sprzeczności z postanowieniami układu sukcesyjnego zawartego w 1350 roku między Kazimierzem Wielkim i Ludwikiem. Kiedy na Węgrzech rozpoczęło się bezkrólewie po śmierci Elżbiety Bośniaczki panowie małopolscy podjęli działania mające na celu odwrócenie niekorzystnej dla nich sytuacji. Na Ruś wkroczyła wyprawa małopolskiego rycerstwa, która wymusiła na kolejnych grodach poddanie się zwierzchnictwu polskiemu. Opór próbował stawiać rządzący Rusią od 1372 do 1378 z nadania Ludwika Węgierskiego Władysław Opolczyk. Nie zdołał on jednak zyskać szerszego poparcia i zmuszony został do opuszczenia Rusi. Odzyskanie tego terytorium nie tylko wzmocniło pozycję Polski, ale zarazem doprowadziło do jej zbliżenia z Mołdawią i Wołoszczyzną. Jesienią 1387 we Lwowie hospodar mołdawski Piotr I i jego brat Roman złożyli polskiej parze królewskiej hołd lenny. Dwa lata później zawiązano także sojusz wojskowy między Władysławem Jagiełłą i hospodarem wołoskim Mirczą Starym.

ciąg dalszy do uzupełnienia

Samodzielne panowanie Władysława II Jagiełły (1399–1434)[edytuj | edytuj kod]

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Schyłek rządów[edytuj | edytuj kod]

31 października 1424 roku czwarta żona Władysława Jagiełły, Zofia Holszańska urodziła władcy pierworodnego syna. Wydarzenie to doprowadziło do radykalnej zmiany w polityce starego króla, który odtąd wszystkie swoje siły skupił na zapewnieniu tronu młodemu księciu Władysławowi. Ten ostatni etap rządów Jagiełły krytycznie ocenili zarówno ludzie mu współcześni, jak i późniejsi historycy. Król będący już w bardzo podeszłym wieku prowadził politykę coraz mniej rezolutną, a przy tym szkodliwą zarówno dla jego własnych interesów, jak i interesów Korony Polskiej.

Początkowo nic nie zapowiadało problemów z następstwem tronu. Sam Jagiełło uznawał, że jego syn ma dziedziczne prawo do korony polskiej, co wyraził m.in. w swoim liście do papieża Marcina V. Także panowie polscy w zdecydowanej większości opowiadali się za przekazaniem tronu Jagiellończykowi, na innych jednak zasadach. Uznawali oni, że wraz z wygaśnięciem dynastii Piastów tron Polski stał się elekcyjny, a tym samym osadzenie na nim syna królewskiego miało wynikać nie z prawa krwi, ale z suwerennej decyzji dostojników. W ten sposób w Polsce rozpoczął się spór mający rozsądzić o charakterze władzy królewskiej dynastii Jagiellonów. Pierwszym jego etapem był zjazd walny zwołany do Brześcia na 25 kwietnia 1425. Zebrani na nim dostojnicy zdecydowali, że syn Jagiełły obejmie tron dopiero po osiągnięciu pełnoletniości i zatwierdzeniu wszystkich przywilejów. Król zgodził się na te warunki, jednak już w roku kolejnym odstąpił od swojej decyzji. Na kolejnym zjeździe w Łęczycy odmówił potwierdzenia przywilejów i nadania nowych. Rozeźleni zebrani mieli według relacji Długosza w odpowiedzi pociąć podpisany rok wcześniej dokument mieczami na drobne kawałki. Na dłuższy czas pozostawiło to sprawę następstwa tronu nierozwiązaną.

Równocześnie pozycja obozu królewskiego umocniła się dzięki narodzinom kolejnych dwóch synów Jagiełły, z których wprawdzie jeden zmarł w niemowlęctwie (1426), ale drugi, ochrzczony Kazimierzem, chował się zdrowo. Te niespodziewane, w sytuacji gdy król był już w wieku około 70 lat, narodziny wywołały liczne plotki, a nawet doprowadziły do skandalu na dworze krakowskim. Prawdopodobnie z inspiracji Krzyżaków lub (co sugerował Długosz) wielkiego księcia Witolda, Zofię oskarżono w 1427 o cudzołóstwo, tym samym sugerując, że jej dzieci nie są potomkami Jagiełły. Król nie przyłączył się do oskarżycieli swojej żony, a ta wkrótce została pod przysięgą oczyszczona z wszelkich zarzutów. W 1431 wytoczono też proces oczerniającym ją rycerzom. Epizod, choć gwałtowny, nie doprowadził do zakwestionowania praw Władysława i Kazimierza do tronu Polskiego.

Kwestią następstwa tronu w Polsce żywotnie zainteresowany był Zygmunt Luksemburski, znacznie osłabiony przez wojnę w Czechach i spory z elektorami Rzeszy. Przy jego udziale na zjeździe władców w Łucku w styczniu 1429 podjęto ideę koronacji wielkiego księcia Witolda. Jej inicjatorem był zapewne Zygmunt, ciężko natomiast określić jak do pomysłu odniósł się Jagiełło. Według jednych historyków poparł go z przekonania, wierząc, że przekształcenie Litwy w królestwo polepszy pozycję jego synów, będących dziedzicami wielkiego księstwa. Niewykluczone również, że zgoda została na starym Jagielle wymuszona przez Zygmunta i posiadającego bardzo silną pozycję Witolda. Przynajmniej oficjalnie Witold odniósł się do pomysłu sceptycznie, a zdanie miał zmienić dopiero, gdy Jagiełło uraził go listem do Zygmunta Luksemburskiego cofającym zgodę na koronację. Polski król tłumaczył się później, że list ten został wysłany przez podkanclerzego bez jego wiedzy i zgody. Bardzo możliwe, że tak właśnie było – większość członków rady królewskiej i urzędników dworu jawnie przeciwstawiała się niekorzystnemu dla Polski pomysłowi wyniesienia Litwy do rangi królestwa. Koronacja Witolda przekreślałaby bowiem zamiar inkorporacji wielkiego księstwa do Polski. W efekcie niefortunnych decyzji król popadł w spór tak z radą królewską, jak i Witoldem. Koronacji tego ostatniego sprzeciwiła się zarówno strona polska, jak i papiestwo, jednak wielki książę przy wsparciu Zygmunta zdecydował się kontynuować działania mające na celu zdobycie korony. Osłabiony Jagiełło zrezygnował z dalszych sporów o charakter następstwa tronu i w Jedlni w 1430 przyjął warunki panów polskich, wystawiając żądane przywileje. Zarazem potwierdził inkorporację Litwy do Polski. W odpowiedzi Witold zerwał związki z Polską i zawarł skierowany przeciw niej sojusz z zakonem krzyżackim. Zapowiedział też swoją koronację na sierpień 1430. Nie doszło do niej, ponieważ koronę zatrzymano na granicy polskiej. Jednocześnie Jagiełło dążył do porozumienia z bratem stryjecznym. Udało się je osiągnąć jesienią 1430. Władcy zdecydowali, że Witold zostanie koronowany, ale jedynie dożywotnio. Po jego śmierci koronę mieli przejąć synowie Jagiełły. Prawdopodobnie do rozwiązania tego Jagielle udało się przekonać polskich dostojników. Ostatecznie koronacji jednak nie przeprowadzono – na przeszkodzie stanęła jej ciężka choroba Witolda, a następnie jego śmierć 27 października 1430. Umierając Witold przekazał Litwę Jagielle, co mogło zażegnać kryzysową sytuację. Król polski podjął jednak kolejną brzemienną w negatywne skutki decyzję. Wbrew postanowieniom unii w Horodle i bez konsultacji z panami polskimi wybrał na wielkiego księcia litewskiego swojego brata Świdrygiełłę. Ten szybko zaczął dążyć do uniezależnienia się od Polski i założenia własnej dynastii. Jednocześnie słabła pozycja Jagiełły, a decyzje polityczne w coraz większym stopniu podejmowali samodzielnie jego dostojnicy. To oni wbrew decyzji króla zdecydowali w listopadzie 1430 o zajęciu przez wojska koronne zamków na Podolu, a następnie odmówili ich wydania Litwinom. W lutym 1431 na zjeździe w Sandomierzu doszło do otwartego konfliktu między królem i możnowładztwem koronnym – pojawiły się nawet głosy o detronizacji Jagiełły. Ostatecznie dostojnicy polscy zgodzili się zaakceptować władzę Świdrygiełły, ale tylko, jeśli ten zwróci Polsce Podole i Wołyń z Łuckiem, a także uzna zasady unii horodelskiej. Świdrygiełło odmówił i pod auspicjami Zygmunta Luksemburskiego zawarł sojusz z zakonem krzyżackim i hospodarem mołdawskim. W tej sytuacji Jagiełło w lipcu 1431 zarządził wyprawę przeciw bratu. Wojnę tę prowadzono niezwykle opieszale, za co oskarżenia padały pod adresem króla. Jednocześnie z walkami na Rusi doszło do niszczycielskiego najazdu krzyżackiego na Kujawy i ziemię dobrzyńską.

Już we wrześniu podpisano rozejm, na mocy którego Świdrygiełło zachował część Podola i Łuck. W atmosferze powszechnego niezadowolenia wiosną 1432 zwołano zjazd do Sieradza. Król uzyskał na nim bezwarunkową zgodę na koronację swojego syna zaraz po śmierci. Postanowiono też, że Świdrygiełło może zachować władze na Litwie o ile zaakceptuje dziedziczne prawa synów Jagiełły i zerwie sojusz z zakonem. Świdrygiełło ponownie odmówił, co zapowiadało dalszą wojnę polsko-litewską. Perspektywie tej miał zapobiec zamach stanu na Litwie. Zapewne za namową polskich możnowładców bojarzy obalili Świdrygiełłę, a wielkim księciem obrali Zygmunta Kiejstutowicza. 15 października 1432 w Grodnie podpisano z nim nowy akt unii polsko-litewskiej. Zygmunt otrzymał Litwę w dożywotni zarząd, zgadzał się także na zwrot Podola Polsce. Wołyń z Łuckiem miał pozostać przy Litwie. Zamach stanu i układy z Kiejstutowiczem były zasadniczo dziełem polskich dostojników – sam Jagiełło zapewne nie współpracował z nimi, ale w styczniu 1433 zatwierdził unię grodzieńską i potwierdził przywilej jedleński. Pozornie odniesiono zwycięstwo nad Świdrygiełłą, jednak za pozbawionym tronu bratem Jagiełły opowiedziała się ruska część wielkiego księstwa, co jesienią doprowadziło do wojny domowej. Aktywnie włączyła się w nią Polska, w którą zresztą wymierzony był trójstronny sojusz Świdrygiełły, Mołdawii i zakonu. W 1432 Polacy zajęli wschodnie Podole i Łuck, ale już w roku kolejnym ze zdecydowaną ofensywa ruszył Świdrygiełło. Odbił Łuck, podporządkował sobie całą szlachtę ruską i z Inflant uderzył na Litwę. Atak udało się odeprzeć głównie dlatego, że wojska krzyżackie z Prus zostały związane przez siły polskie. Polaków w tej wojnie aktywnie wspierały oddziały czeskich taborytów, z którymi sojusz zawarto w Pabianicach w 1432. Połączone oddziały spustoszyły Nową Marchię i Prusy, wymuszając na zakonie rozejm.

Dzięki skutecznej walce ze Świdrygiełłą i zakonem udało się uratować unię polsko-litewską, jednak ogólna sytuacja była trudna. Sojusz z taborytami bardzo szybko stracił na znaczeniu, po tym jak w 1434 Zygmunt przejął po latach starań władzę w Czechach. Zarazem na Litwie nadal trwała wojna, a w Polsce kresu swoich dni dobiegał stary król. Zmarł on 1 czerwca 1434, prawdopodobnie w wieku 82 lat.

Panowanie Władysława III Warneńczyka (1434–1444)[edytuj | edytuj kod]

Po śmierci Władysława Jagiełły głównym rozgrywającym na polskiej scenie politycznej został biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. Wiadomość o nastaniu bezkrólewia dotarła do niego podczas postoju w Poznaniu, w drodze na sobór w Bazylei. W zaistniałej sytuacji biskup zrezygnował z wyjazdu i czym prędzej zwołał naradę wielkopolskiego możnowładztwa, które zdecydowało powierzyć tron Władysławowi Jagiellończykowi i wyznaczyło termin koronacji na 29 czerwca. Podjęcie decyzji przez elity Wielkopolski spotkało się ze zrozumiałym oporem panów krakowskich, którzy wprawdzie nie zakwestionowali wyboru Władysława, ale wymusili przesunięcie koronacji na 25 lipca. Jedynie niewielka grupa możnych ze Spytkiem z Melsztyna i Dziersławem z Rytwian na czele sprzeciwiła się samej idei koronacji potomka Jagiełły, wskazując przede wszystkim na jego młody wiek. Opozycja zaproponowała oddanie korony Siemowitowi mazowieckiemu, ale na zwołanym naprędce zjeździe Małopolan w Opatowie (13 lipca) pomysł ten nie zyskał poparcia. Duże znaczenie miało przybycie na zjazd biskupa Oleśnickiego, który zdołał przekonać jego uczestników do zaakceptowania wyboru Władysława. Koronacja odbyła się w planowanym terminie – wprawdzie grupa skupiona wokół Spytka z Melsztyna próbowała jej przeszkodzić, ponownie nie zyskała jednak większego poparcia. Ostatecznie Władysław został królem, a regencję do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletniości^[a] powierzono radzie królewskiej. Dodatkowo powołano tzw. tutorów ziemskich – urzędników dla poszczególnych województw posiadających władzę administracyjną i skarbową, a odpowiedzialnych przed radą królewską. W efekcie największy wpływ na władze zachował biskup Oleśnicki, którego wspierała większość członków rady.

W pierwszej kolejności należało na nowo ułożyć stosunki z sąsiadami, przede wszystkim z cesarzem Zygmuntem Luksemburskim. Władca ten w 1434 liczył 54 lata, a wciąż nie posiadał męskiego potomka. W tej sytuacji ze strony polskiej wyszła propozycja małżeństwa Władysława Jagiellończyka z Anną, wnuczką Zygmunta Luksemburskiego. Cesarz nie odrzucił jej jednoznacznie, zamiast tego udzielając polskiemu poselstwu odpowiedzi wymijającej. Związek tego rodzaju byłby bowiem bardzo korzystny dla Jagiellonów, ale nie dla Luksemburczyka. Ostatecznie postanowiono jedynie o zorganizowaniu spotkania przedstawicieli Polski i Węgier mającego na celu rozwiązanie spornych kwestii; przede wszystkim statusu terytoriów, do których oba państwa rościły sobie prawa: miast na Spiszu i ziem ruskich. Doszło do niego w Kieżmarku około Zielonych Świątekroku 1436, ale rozmowy nie przyniosły żadnych rozstrzygnięć. Jednocześnie Zygmunt Luksemburski rozwinął w pierwszych miesiącach po objęciu tronu przez Władysława Jagiellończyka aktywną politykę antypolską. Wspierał Krzyżaków, a także starał się ingerować dyplomatycznie w walki wewnętrzne na Litwie po stronie Świdrygiełły.

Sytuacja na Litwie[edytuj | edytuj kod]

Po koronacji Władysława tylko jeden z dwóch pretendentów do litewskiego tronu, Zygmunt Kiejstutowicz uznał zwierzchnictwo nowego władcy. Liczba jego zwolenników, a tym samym pozycja na Litwie rosła, m.in. dzięki równouprawnieniu bojarów ruskich i rozciągnięciu praw i przywilejów koronnych na Ruś Halicką i Podole. Nie zmieniło to jednak stanowiska zakonu krzyżackiego, który nadal wspierał zbrojnie Świdrygiełłę. W tej sytuacji panowie polscy wysłali na Litwę oddział rycerstwa, który stanął po stronie Zygmunta. We wrześniu 1435 doszło do wielkiej bitwy pod Wiłkomierzem, w której klęskę poniósł Świdrygiełło. W efekcie udało się go wyprzeć z północnych terenów Wielkiego Księstwa, a także wymusić na Krzyżakach zawarcie wieczystego pokoju w Brześciu pod koniec 1435 roku. W sytuacji znacznego osłabienia Świdrygiełły panowie polscy podjęli z nim pertraktację, a w 1437 zawarli porozumienie, na mocy którego brat Jagiełły miał zachować stan posiadania w południowej części Wielkiego Księstwa, w zamian godząc się na przekazanie przed śmiercią wszystkich ziem Koronie. Ustalenia te miały na celu osłabienie Zygmunta Kiejstutowicza, który po przejęciu pełni władzy na Litwie mógłby powrócić do planu uniezależnienia jej od Polski i przekształcenia w królestwo. Nie weszły one ostatecznie w życie, w efekcie zdecydowanego sprzeciwu Zygmunta, który nie przyjmował możliwości czynienia jakichkolwiek ustępstw na rzecz konkurenta. W tej sytuacji panowie polscy zaprzestali popierania Świdrygiełły, który wkrótce został wyparty z terytoriów litewskich i zmuszony do szukania schronienia na Wołoszczyźnie. Zawarto natomiast w 1437 w Grodnie porozumienie z Zygmuntem Kiejstutowiczem, na mocy którego Litwa po śmierci księcia miała przypaść synowi Władysława Jagiełły.

Po dojściu do pełnoletniości w 1438 Władysław Jagiellończyk potwierdził w Piotrkowie układy zawarte z Zygmuntem. Analogicznego dokumentu nie wystawił książę Litwy, zamiast tego podejmując kroki mające na celu uniezależnienie się od Polski. Bezskutecznie próbował nawiązać sojusz z Albrechtem Habsburgiem, Krzyżakami i Tatarami. Wobec widocznego niepowodzenia szybko zrezygnował z wizji samodzielności i już w 1439 w Trokach potwierdził akty unii grodzieńskiej z 1432.

20 marca 1440 Zygmunt Kiejstutowicz zginął w Trokach zgładzony przez spiskowców. Władysław, który właśnie wyjeżdżał na Węgry, wysłał na Litwę jako namiestnika swojego 13-letniego brata Kazimierza. Możnowładcy litewscy chcąc się uniezależnić od Polski 29 czerwca 1440 obwołali Kazimierza wielkim księciem litewskim. Unia personalna Polski i Litwy została zerwana. Kazimierz rządził Litwą przy pomocy potężnych doradców m.in. Jana Gasztołda. Nie ulegał jednak wpływom litewskiego możnowładztwa i mimo bardzo młodego wieku był zręcznym politykiem i dobrym gospodarzem państwa. Poskromił on separatyzm Smoleńska i Żmudzi (1442) i wykupił Podlasie z rąk księcia mazowieckiego Bolesława IV. Zawarł też przymierze z Wielkim Księstwem Moskiewskim.

Walka o tron czeski[edytuj | edytuj kod]

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Władysław III Warneńczyk na Węgrzech[edytuj | edytuj kod]

W latach 30. strona polska skupiła się wprawdzie na nieudanych próbach przejęcia korony czeskiej, jednak zarazem nie zaniechano działań mających na celu zdobycie tronu węgierskiego dla jednego z synów Władysława Jagiełły. Już po śmierci Zygmunta Luksemburskiego w 1437 stronnictwo propolskie na Węgrzech musiało być stosunkowo silne, bowiem nawet stolica apostolska uwzględniała możliwość koronacji Władysława Jagiellończyka. Ostatecznie królem został Albrecht Habsburg – podstawowym argumentem przeciw kandydaturze Jagiellończyka była jego niepełnoletniość, a tym samym niezdolność do osobistego stawienia czoła zagrażającym Węgrom najazdom tureckim. Na kolejny rok przypadło zaostrzenie stosunków w związku z wojną o tron czeski, w której uczestniczyły także oddziały węgierskie. Latem 1438 doszło też do niszczycielskiego najazdu tureckiego na Siedmiogród, który zdaniem części elit węgierskich miał być inspirowany przez Polskę. Doprowadziło to do dalszego pogorszenia relacji, ale zarazem do osłabienia pozycji Albrechta Habsburga, który walcząc w Czechach nie podjął żadnych kroków obronnych przeciw południowemu sąsiadowi. Dopiero w kolejnym roku wyprawił się on przeciw Turkom, ale wobec słabego morale wojsk i przewagi przeciwnika zrezygnował z wydawania mu walnej bitwy i zarządził odwrót. W drodze powrotnej król zachorował na czerwonkę i zmarł. Po raz kolejny rozgorzała walka o koronę świętego Stefana, w której największe szanse mieli Elżbieta Luksemburska, wdowa po zmarłym królu oraz Władysław Jagiellończyk. Pierwsza była koronowaną władczynią, której prawa do tronu potwierdzały dawniejsze układy stanów węgierskich z Zygmuntem Luksemburskim. Dodatkowo była ona w ciąży, co dawało perspektywy narodzin następcy tronu. Z drugiej strony Władysław Jagiellończyk był władcą już pełnoletnim, cieszącym się opinią doskonałego rycerza^[b], dodatkowo stojącym na czele silnego państwa mogącego skutecznie wesprzeć Węgrów w walce z Imperium Osmańskim. Trzecim kandydatem był syn władcy serbskiego, Łazarz, który nie uzyskał jednak szerszego poparcia. Początkowo możnowładztwo węgierskie opowiadało się za odczekaniem do czasu narodzin dziecka Elżbiety. Szybko przeważyła jednak opinia o konieczności wyboru władcy dorosłego, wspierana między innymi przez uznanego wodza Jana Hunyadyego. W połowie grudnia do Budy przybyło poselstwo polskie, które oficjalnie wysunęło kandydaturę Władysława. Sejm węgierski pomimo oporu stronników królowej-wdowy zdecydował się ją poprzeć i wysłał uroczyste poselstwo do Krakowa. Tam kontynuowano mozolne pertraktacje, utrudniane wieloma czynnikami. Po pierwsze Elżbieta urodziła syna Władysława, który w jej opinii był legalnym następcą tronu. Po drugie opór stawiała część dostojników polskich przeciwnych opuszczaniu kraju przez władcę i niekoniecznie korzystnym warunkom unii z Węgrami. Przypuszcza się, że sprzeciw mógł wychodzić także od samego Władysława, który miał objąć tron pod warunkiem ślubu z liczącą 35 lat wdową po Albrechcie Habsburgu. Zdaniem Długosza ostateczną zgodę wyraził on dopiero pod naciskiem członków rady królewskiej, przytłumiwszy w sobie wszystek wstręt i niechęć. 8 marca 1440 w katedrze wawelskiej przyjął propozycje stanów węgierskich i wydał uroczyście dwa dokumenty. Pierwszy zawierał konfirmację praw, przywilejów i zwyczajów węgierskich, a także zapewniał wsparcie polskie przeciw Turkom. W zamian Węgry miały wspierać Polaków przeciw Tatarom. Sporne tereny, czyli Ruś i Podole miały pozostać przy Polsce, natomiast Spisz miał powrócić do Węgier. Mołdawia miała odtąd pozostawać w zależności od obydwu państw. Drugi dokument zakładał ślub z królową wdową Elżbietą jeszcze przed koronacją, którą wyznaczono na 1 maja 1440^[c].

Surowa zima, a następnie roztopy utrudniające podróż sprawiły, że wyjazd Władysława na Węgry opóźnił się. Dodatkowo pod koniec marca doszło do zamordowania księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza. W sytuacji, gdy znane były separatystyczne dążenia dużej części elit litewskich, konieczne było ustanowienie nowego władcy potrafiącego zapewnić kontynuacje unii polsko-litewskiej. Ostatecznie ustalono, że będzie nim brat Władysława, Kazimierz. Wraz z licznym orszakiem możnych i rycerzy^[d] wyruszył on w maju na Litwę, by objąć funkcję zastępcy króla polskiego. Co ważne miał on zostać nie wielkim księciem, a namiestnikiem, co doprowadziłoby do zasadniczego połączenia Korony i Litwy. Sprzeciwili się temu bojarzy litewscy, którzy 29 czerwca 1440 niespodziewanie ogłosili Kazimierza wielkim księciem. Ten zgodził się objąć tron, tym samym łamiąc postanowienia unii grodzieńskiej. Takiemu rozwojowi wypadków przeciwne było polskie otoczenie Kazimierza, nie miało ono jednak możliwości przeciwstawienia się jego decyzji. Kazimierz wręczył każdemu z przydzielonych sobie opiekunów nieznaczne upominki, po czym stanowczo odprawił ich do Polski. W efekcie przejął władzę w wielkim księstwie, choć ta ze względu na jego młody wiek przez kilka lat spoczywała w rzeczywistości w rękach możnych bojarów, przede wszystkim potężnego Jana Gasztołda.

Władysław tymczasem, po podjęciu decyzji w sprawie Litwy rozpoczął podróż na południe. 21 kwietnia w Nowym Sączu podjął ostatnie decyzje na temat rządów w państwie pod jego nieobecność, pożegnał swoją matkę i brata, po czym wraz z orszakiem przekroczył granicę węgierską. Wkrótce przybył do Kieżmarku, gdzie dotarły do niego pierwsze informacje na temat zaostrzonej sytuacji na Węgrzech. Wprawdzie sejm nadal popierał kandydaturę Władysława, ale otwarcie sprzeciwiła jej się królowa-wdowa. Wykradła ona^[e] z Wyszehradu Koronę Świętego Stefana, po czym rozpoczęła przygotowania do koronacji swojego syna. Do tej doszło 15 majaw Białogrodzie. Koronę na głowę trzymiesięcznego dziecka włożył prymas Węgier, co podnosiło rangę uroczystości. Zarazem jednak akt koronacji był niezgodny z decyzją sejmu, a informacja o nim nie dotarła do szerszych rzesz szlachty. W tej sytuacji decydujące miało być to, która strona pierwsza zajmie stolicę kraju. Udało się to Władysławowi – jego stronnicy w połowie miesiąca obsadzili Budę, po czym on sam wkroczył do niej uroczyście 21 maja. Elżbieta w tej sytuacji wycofała się do Györ, a następnie do Preszburga (dzisiejszej Bratysławy). Władysław tymczasem dzięki łagodnemu podejściu i zaniechaniu represji, a także w sytuacji gdy Turcy oblegli Belgrad i tym samym zbliżali się do środkowych Węgier, zyskiwał coraz liczniejszych popleczników. Sejm węgierski zdecydował, że o koronacji może decydować jedynie szlachta na drodze wolnej elekcji, a następnie unieważnił koronację syna Elżbiety i okrzyknął królem Władysława Jagiellończyka. Jego koronacja odbyła się w Białogrodzie 16 lipca. W sytuacji, gdy nie udało się odzyskać Korony św. Stefana, na głowę Władysława włożono koronę żelazną, która na mocy decyzji sejmu stała się pełnoprawnym insygnium koronacyjnym^[f].

Wojna domowa na Węgrzech[edytuj | edytuj kod]

Koronacja Władysława nie tylko nie zakończyła sporów wewnętrznych, ale doprowadziła do wybuchu wojny domowej. Elżbieta oddała swojego syna pod opiekę cesarza Fryderyka III Habsburga, a także zastawiła mu Koronę św. Stefana. W zamian otrzymała środki finansowe, które pozwoliły jej rozpocząć ofensywę przeciw Władysławowi. Na czele wojsk opozycji stanął husycki wódz Jan Jiskra, który zdecydował się na ofensywę w rejonie Górnych Węgier, czyli dzisiejszej Słowacji. Krok ten miał umożliwić odcięcie Władysława od ewentualnych posiłków z Polski. Giskra osiągnął spore sukcesy, a Elżbieta uzyskała dodatkowo także poparcie licznych wielmożów z południowych i zachodnich Węgier. W większości byli to dostojnicy, których nowy król pominął przy nadawaniu stanowisk, godności i podarków związanych z koronacją. Na stronę królowej-wdowy przeszedł między innymi ponownie prymas Węgier. Siły opozycji niespodziewanie ruszyły z południa na Budę, co mogło doprowadzić do upadku władzy Władysława. W krytycznej sytuacji wezwał on oddziały broniące granicy południowej przed Turkami. Te pod dowództwem Jana Hunyadyego starły się pod koniec grudnia z wojskami Elżbiety pod Batászkiem. Wyrównana bitwa, w której przewagę liczebną mieli opozycjoniści zakończyła się zwycięstwem wojsk królewskich. Zahamowało to ofensywę królowej-wdowy, której wojska z Górnych Węgier zapuszczały się dotąd niemal pod samą stolicę. Pozycję Władysława dodatkowo wzmocniło przybycie liczących około 5000 ludzi posiłków z Małopolski. Oddziałom tym udało się przebić przez opanowane przez Giskrę Górne Węgry i dotrzeć 5 stycznia do Budy. Pomimo bardzo ostrej zimy Władysław rozpoczął ofensywę, która pozwoliła na zajęcie Ostrzyhomia. Następnie ruszył na południowy zachód, gdzie pomimo porażki części sił królewskich pod Samborem zdołał podporządkować sobie hrabiów cylejskich, a tym samym zlikwidować jeden z głównych ośrodków oporu. Sukces ten nie został jednak wykorzystany, bowiem impet ofensywy królewskiej znacznie zmalał. Siły Hunyadyego powróciły nad granicę z Turcją, zaś na Górne Węgry wysłano jedynie część oddziałów. Król pozostał w stolicy, by dopilnować pertraktacji z Elżbietą. To właśnie jego zbytniej ugodowości i skłonności do prowadzenia rozmów, zamiast podejmowania zdecydowanych działań wojennych przypisuje się dalsze porażki sił królewskich^[2]. Opozycja znowu przejęła inicjatywę, zajmując ważną twierdzę w Kieżmarku. Władysławowi pozostały jedynie nieliczne posiłki wielkopolskie, bowiem Małopolanie już latem wrócili do Polski. Główne siły węgierskie walczyły z Turkami, co pozbawiało króla środków umożliwiających stłumienie oporu Elżbiety. Władysławowi nie udało się także sprowadzić większych posiłków z ojczyzny – jego dramatyczne listy z prośbą o wsparcie zignorowała większość wielmożów, a także książę mazowiecki Siemowit IV. Uchwalono wprawdzie niewielkie podatki wojenne, ale spór z Litwą o ziemię drohiczyńską wykluczał jakąkolwiek zdecydowaną akcję. Dodatkowy powód zniechęcenia rycerstwa polskiego do walk na południu stanowiła zapewne szalejąca na Węgrzech zaraza. Wojna domowa przeciągała się, co działało na niekorzyść Władysława. Rozpoczął on wprawdzie przygotowania do kolejnej ofensywy, przebiegały one jednak bardzo wolno, a atak ruszył dopiero z początkiem stycznia 1441. Siły królewskie odblokowały oblężony przez Elżbietę zamek w Preszburgu, po czym rozpoczęły oblężenie znajdującego się w rękach Elżbiety miasta. Wielkim błędem Jagiellończyka było odstąpienie od oblężenia, wobec prób pertraktacji ze strony Fryderyka III i Elżbiety. Rozmowy nie przyniosły rezultatu, a odwrót króla zakończył się klęską – wojsko wyniszczyła zaraza i walki z czeskimi najemnikami Elżbiety. Dodatkowo do Polski powróciły nieopłacone oddziały ochotników dotąd walczące w rejonie Koszyc. Niepowodzeniem zakończyła się także kampania Władysława z przełomu 1441/1442.

Na początku 1442 obie strony były wyczerpane, a kraj pogrążał się w regresie gospodarczym. Zarówno szlachta polska, jak i cesarz Fryderyk III nie były skłonne do udzielania dalszego wsparcia finansowego i militarnego. W sytuacji, gdy spodziewano się dodatkowo kolejnej ofensywy tureckiej, obie strony konfliktu skłonne były rozpocząć pertraktacje. Trwały one od maja do sierpnia przy pośrednictwie delegata papieskiego, kardynała Juliana Cesariniego. Ustalenia pokojowe zakładały, że koronacja Władysława zostanie unieważniona, ale zachowa on władzę jako regent i opiekun syna Elżbiety, aż do czasu osiągnięcia przez niego wieku 15 lat. Jagiellończyk miał też poślubić starsza córkę Albrechta i Elżbiety, Annę. Układ ten mógł ustabilizować sytuację na Węgrzech, a nawet okazać się korzystnym dla Władysława, ale jego zatwierdzeniu stanowczo sprzeciwili się węgierscy doradcy króla i sejm. Dla szlachty węgierskiej głęboką ujmą było bowiem zanegowanie prawa wolnej elekcji i unieważnienie podjętych przez nią decyzji koronacyjnych. W efekcie pokoju nie podpisano, a rozmowy były prowadzone od początku. Ostatecznie nowy pokój podpisano 14 grudnia 1442. Nie rozwiązywał on zasadniczo żadnych kwestii spornych, a jedynie rozdzielał strefy wpływów i określał, które twierdze i miasta pozostaną w rękach królowej. Układ ten został zaakceptowany przez Władysława, mimo że był dla niego wysoce niekorzystny. W rzeczywistości stanowił jedynie zawieszenie broni, wymuszające niemal wybuch kolejnej wojny domowej. Sytuację dodatkowo skomplikowała nagła śmierć Elżbiety 19 grudnia, która de facto przywracała jedynie zawieszenie broni mające trwać do kwietnia. Władysław nie wykorzystał sytuacji i nie stłumił pozbawionej przywódczyni opozycji. Przeciwnie, zdecydował się na przygotowania do wielkiej wojny z Turcją pomimo braku porozumienia z przeciwnikami i wewnętrznego rozbicia państwa.

Panowanie Kazimierza Jagiellończyka (1447–1492)[edytuj | edytuj kod]

Panowanie Kazimierza Jagiellończyka jako króla polski należało do najdłuższych w dziejach królestwa. Trwało 45 lat i przypadało na zmierzch gotyku w Polsce, krystalizację instytucji demokracji szlacheckiej oraz supremację szlachty nad innymi stanami. Wstąpił na tron Polski dopiero po trzech latach od śmierci swego brata Władysława III pod Warną w 1444 roku. Miało to na celu uzyskanie od możnych polskich lepszych warunków unii dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, w którym rządził od 1440 roku. Był to też okres wojny trzynastoletniej(1454–1466) z Zakonem Krzyżackim, w wyniku której Polska po podpisaniu pokoju toruńskiego odzyskała Pomorze Gdańskie, Warmię i ziemie chełmińską oraz michałowską. Dzieje tej wojny wiążą się z przyznaniem szlachcie przywileju cerekwicko-nieszawskego w 1454 roku, który nakazywał królowi pytać szlachtę o pozwolenie zwołania pospolitego ruszenia czy nałożenia nowych podatków, co w znaczny sposób ograniczyło prerogatywy króla i wzmocniło szlachtę. Panowanie Kazimierza w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim było czasem, w którym państwo polsko-litewskie uzyskało status mocarstwa w środkowej europie. Był to także okres rozwoju kultury i sztuki, z którym wiążą się nazwiska Jana Długosza, Wita Stwosza, Kallimacha czy Wojciecha z Brudzewa. Dziećmi Kazimierza IV byli m.in. Jan Olbracht, Aleksander Jagiellończyk i Zygmunt Stary, kolejno po sobie następujący królowie Polski.

Panowanie Jana Olbrachta (1492-1501)[edytuj | edytuj kod]

Jan Olbracht – portret

Wybór na króla[edytuj | edytuj kod]

Kazimierz Jagiellończyk przed śmiercią polecił, aby wybrano na wielkiego księcia jego syna Aleksandra. Królem Polski miał natomiast zostać jego drugi syn, Jan I Olbracht, który po usilnych zabiegach o poparcie szlachty został koronowany 23 września 1492.

Panowanie[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Wojna polsko-turecka 1485-1503.

W 1497 r. Olbracht zorganizował wielką wyprawę wojenną: 40 tys. pospolitego ruszenia ruszyło, aby pomóc księciu Mołdawii w wojnie z Turkami. Mimo że od 1387 Mołdawia była lennem Korony, jej hospodar, Stefan Wielki, opowiedział się po stronie Turcji. Wyprawa zakończyła się wobec tego wielkimi stratami polskich wojsk w bitwie pod Koźminem.

W 1499 roku zawarto sojusz z Węgrami i Stefanem mołdawskim. Gorsze od wojennej klęski były skutki polityczne nieudanej wyprawy mołdawskiej. W jej następstwie zawiązał się cały szereg przymierzy i koalicji państw ościennych przeciwko Polsce i Litwie. W walkach przeciwko wojskom koronnym Wołochów wsparła Turcja, a nawet Węgry, rządzone przez króla Władysława II Jagiellończyka. Wiosną 1498 r. Tatarzy najechali południowo-wschodnie terytoria Litwy, a Iwan III Srogi moskiewski próbował opanować Kijów, rozgramiając armię polsko-litewską w bitwie nad Wiedroszą (1500). Zaś na zachodzie cesarz rzymski Maksymilian I Habsburg przejął część Śląska z Głogowem i zażądał zwrócenia zakonowi krzyżackiemu Prus Królewskich, w związku z czym komtur krzyżacki odmówił złożenia hołdu królowi polskiemu. Wówczas, wiosną 1501 r., Olbracht zarządził koncentrację wojsk koronnych w Toruniu, ale złożony ciężką chorobą zakaźną zmarł wkrótce i wyprawa wojenna na Prusy Zakonne nie doszła do skutku.

Polityka zagraniczna[edytuj | edytuj kod]

W 1494 r. doszło do zjazdu w Lewoczy. Było to spotkanie rodzinne Jagiellonów, na którym miały zapaść ważne decyzje dotyczące przyszłości dynastii. Udział w nim wzięli: Jan I Olbracht, Władysław II Jagiellończyk, prymas Polski, biskup krakowski, Zygmunt I oraz Fryderyk Starszy Hohenzollern margrabia Brandenburgii. Na zjeździe tym nie podjęto żadnych wiążących obietnic. Władysław II Jagiellończyk podpisał jedynie z Janem Olbrachtem akt, w którym obiecali sobie wzajemną pomoc w wypadku buntu poddanych. W 1498 roku wielkim mistrzem krzyżackim został Fryderyk Wettyn, który odmówił złożenia hołdu królowi i rozpoczął działania mające na celu odzyskanie ziem utraconych w 1466 roku. W sytuację tę wmieszał się Maksymilian I Habsburg, na co Jan odpowiedział sojuszem z Francją z 1500 roku, potwierdzonym małżeństwem Władysława z francuską księżniczką Anną de Foix de Candalle. W 1499 roku zawarto Unię krakowsko-wileńską, która została podpisana przez dwa suwerenne państwa i nie było w niej mowy o inkorporacji Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony.

Śmierć[edytuj | edytuj kod]

17 czerwca 1501 r. zmarł w Toruniu Jan I Olbracht, jego zwłoki złożono uroczyście w katedrze wawelskiej. Nie ożenił się ani nie zostawił po sobie żadnego potomka. Po śmierci króla Jana Olbrachta tron po nim przejął jego młodszy brat, Aleksander I Jagiellończyk (1501-1506).

Aleksander królem Polski (1501-1506)[edytuj | edytuj kod]

Aleksander Jagiellończyk– portret

Wybór na króla[edytuj | edytuj kod]

12 grudnia 1501 r. w katedrze na Wawelu koronowany został na króla Polski przez najmłodszego syna Kazimierza Jagiellończyka, swojego brata – arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski kardynała Fryderyka Jagiellończyka w obecności m.in. Elżbiety Rakuszanki. Żona Aleksandra nie została koronowana na królową polski, gdyż wyznawała wiarę prawosławną, czemu sprzeciwiali się biskupi. Koronę uzyskał dopiero po podpisaniu dwóch aktów ustrojowych, przygotowanych przez możnowładców polskich: o zrzeczeniu się swych praw dziedzicznych do Litwy i zacieśnieniu unii polsko-litewskiej (unia mielnicka) oraz przyznaniu władzy w kraju senatowi na mocy przywileju mielnickiego, co rychło nastąpiło. Było to równoznaczne z poddaniem króla kontroli możnowładców.

Wojna z Moskwą[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Wojna litewsko-moskiewska 1500-1503.

28 marca 1503 r. podpisano sześcioletni rozejm, kończący wojnę moskiewską trwającą od 1500 roku. Na jego mocy 1/3 terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazła się pod okupacją moskiewską.

Nihil novi[edytuj | edytuj kod]

Z kolei w 1505 r. kolejny sejm w Radomiu uchwalił konstytucję praw Nihil novi, uzupełnioną przez monarchę zapisem: „Gdybyśmy cokolwiek przeciw wolnościom, przywilejom, swobodom i prawom Królestwa uczynili, uznajemy to ipso facto (łac. tym samym) za nieważne i żadne.” W myśl konstytucji król praktycznie nie mógł nic nowego postanowić bez zgody izby poselskiej i senatu. Na tymże sejmie zatwierdzono również tzw. „Statut Łaskiego” spisany przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego, stanowiący zbiór przywilejów szlacheckich i kościelnych oraz praw miejskich, obowiązujących w Królestwie.

Śmierć[edytuj | edytuj kod]

Aleksander Jagiellończyk zmarł bezpotomnie 19 sierpnia 1506 roku w wieku 45 lat, został pochowany w katedrze wileńskiej. Wielkim księciem litewskim, a następnie królem polskim, obrany został wtedy jego młodszy brat Zygmunt I Stary (1506-1548).

Zygmunt Stary (1506-1548)[edytuj | edytuj kod]

Zygmunt I Stary – portret

Polska i Litwa w 1526

Sprawa zakonu krzyżackiego[edytuj | edytuj kod]

W wyniku ostatniej wojny z zakonem krzyżackim (1519-1521) doszło w 1525 do podpisania traktatu krakowskiego. Zygmunt Stary zaakceptował przejście majątków i urzędów krzyżackich spod władzy kościelnej pod świecką i przyjął hołd lenniczy Albrechta jako luterańskiego księcia Prus. Polsce zaś traktat zapewnił prawo aneksji Prus Książęcych po wygaśnięciu rodu Albrechta po mieczu. W styczniu 1525 wybuchł tumult gdański, gdy zrewoltowane pospólstwo i plebs luterański wystąpiły przeciwko biskupowi kujawskiemu Maciejowi Drzewickiemu, podważając prawa polskiego kościoła do jurysdykcji duchownej w tym mieście. 17 kwietnia 1526 r. Zygmunt Stary na czele 8000 wojska wkroczył do Gdańska, uśmierzając bunt i ścinając jego przywódców.

Wojny polsko-litewsko-moskiewskie[edytuj | edytuj kod]

• Wojna z Moskwą 1507-1508.

 Osobny artykuł: Wojna litewsko-moskiewska 1507-1508.

Zygmunt I Stary postanawia zaatakować Moskwę po śmierci Iwana III, gdy władzę obejmuje Wasyl III. Zygmunt I Stary porozumiał się z chanem krymskim Mengli Girejem, nie uzyskał natomiast poparcia od zakonu inflanckiego. Wojnę kończy wieczysty pokój na zasadzie status quo ante, który został podyktowany zmianą sojuszu chana krymskiego i niezmienną postawą zakonu inflanckiego.

• Wojna z Moskwą 1512-1522.

 Osobny artykuł: Wojna litewsko-moskiewska 1512-1522.

W 1512 Tatarzy krymscy, działając w porozumieniu z królem Polski, przeprowadzili serię najazdów łupieżczych na południowe tereny Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Wysunięte czambuły dotarły nawet pod Riazań. W drodze powrotnej na Krym Tatarzy, wypełniając postanowienia sojuszu, oddali w Kijowie Polakom i Litwinom 1/3 swoich łupów. Stało się to wystarczającym powodem dla Wasyla III, by zacząć wojnę. Rosjanie w początkowej fazie wojny podeszli pod Smoleńsk, Połock, Witebsk, Borysław, Orszę, Brasław, Mińsk i Druck. Po utracie Smoleńska w 1514 roku armia polsko-litewska przypuściła kontrofensywę. Doszło do bitwy pod Orszą 8 września 1514 roku. Wojska Wasyla III zostały pokonane, lecz Zygmuntowi nie udało się odbić miasta. 1515 roku chanem krymskim został Mehmed I Girej. Zygmunt Stary zawarł z nim przymierze, w wyniku czego chan krymski zaatakował Moskwę. W 1518 roku armia moskiewska podjęła nieudaną wyprawę na Połock. Rok później, po sojuszu moskiewsko-tatarskim, armia polsko-litewska została pokonana pod Sokalem. W 1520 roku Korona porozumiała się z Tatarami i obie armie rozpoczęły wyprawę, która dotarła do Moskwy (ucieczka cara). W 1522 roku podpisano rozejm na 5 lat, granica miała przebiegać tak, jak postanowiono w 1508, a Smoleńsk miał zostać przy Moskwie.

• Wojna z Moskwą 1534-1537.

 Osobny artykuł: Wojna litewsko-moskiewska 1534-1537.

W 1533 umarł Wasyl III, na tron wstąpił 3-letni Iwan IV. Litwa postanawiła to wykorzystać i uderzyć na wroga. Ofensywa litewska wyruszyła, kiedy sytuacja w Moskwie była już opanowana. Armia koronna zaatakowała Siewierszczyznę, jednak bez rezultatu. Moskwa odpowiedziała kontratakiem, docierającym aż po Wilno. W 1534 roku wyruszyła armia zaciężna z Polski, opłacona przez litewskie pieniądze, pod dowództwem Jana Tarnowskiego. Jan Tarnowski postanowił zaatakować Siewierszczyznę, gdyż główne siły przeciwnika skoncentrowano w Smoleńsku. Jan Tarnowski zdobył cała Siewierszczyznę, lecz zaciąg wojsk się zakończył i armia powróciła do kraju. W 1536 Wielkie Księstwo Moskiewskie odbiło wszystkie grody na Siewierszczyznie prócz Homla. W 1537 podpisano pokój, w wyniku którego Wielkie Księstwo Moskiewskie zatrzymało Siebież, a Wielkie Księstwo Litewskie – Homel

Stosunki z Mołdawią[edytuj | edytuj kod]

Fragment ryciny z kroniki Marcina Bielskiego

• wojna z Mołdawią 1509-1510

Bogdan III rościł pretensje do Pokucia, zajętego przez Aleksandra w 1502 roku. Za czasów Aleksandra planowano małżeństwo jego siostry Elżbiety z Bogdanem. Do małżeństwa jednak nie doszło z powodu śmierci Aleksandra. Bogdan III w wyniku tego najechał w 1509 roku pogranicze i obległ Kamieniec i Lwów, zdobył też Rohatyn. Postanowił zaatakować Polaków podczas odwrotu przez Dniestr, lecz został pokonany. W 1510 roku podpisano pokój, w wyniku którego anulowano małżeństwo Bogdana i Elżbiety, sprawą Pokucia miał się zająć sąd rozjemczy Władysława Węgierskiego.

• Wojna z Mołdawią 1530-1531

Od 1527 hospodarem mołdawskim był Piotr Raresz. Sułtan pozwolił mu zająć Pokucie. Piotr porozumiał się w tej sprawie z Wasylem III i 1530 roku wkroczył do Pokucia. W 1531 roku Korona przeciągnęła sułtana na swoją stronę i pokonała rywala podczas bitwy pod Obertynem pod dowództwem hetmana Jana Tarnowskiego. Bitwa nie przyniosła żadnych korzyści, ponieważ hetman nie mógł wejść na terytorium lennika tureckiego. W 1533 Piotr Opaliński podpisał w Stambule pokój obowiązujący do końca życia obu władców. Na jego mocy Korona zrezygnowała z pretensji do Mołdawii i Wołoszczyzny.

• Wojna z Mołdawią 1535-1538

Podczas oblężenia Chocimia hetman Tarnowski przyjął propozycję oddania Pokucia Polsce. Korona podczas tych wojen odzyskała Pokucie, lecz odbyło się to za cenę zwiększenia wpływów tureckich w Mołdawii, ponieważ Piotr został wypędzony.

Rywalizacja z Habsburgami na arenie międzynarodowej[edytuj | edytuj kod]

Sprawa Krzyżacka była zarzewiem wielu konfliktów między Zygmuntem a Habsburgami. Albrecht Hohenzollern chcąc uzyskać niezależność od Polski szukał sprzymierzeńców na arenie międzynarodowej. Sojusznika znalazł on właśnie w ówczesnym cesarzu Rzeszy, który gotów był go wesprzeć w ewentualnym konflikcie z Polską. Zagrożenie zwiększał dodatkowo fakt, iż Albrecht próbował uzyskać także sojusznika na wschodzie, a więc w Moskwie. Polski władca chcąc zapobiec powstaniu tak rozbudowanej antypolskiej koalicji zmuszony był układać się z Habsburgami. W wyniku rokowań obie dynastie zawarły w 1515 roku układ zwany układem wiedeńskim na mocy którego w wypadku wymarcia czesko-węgierskiej linii Jagiellonów te trony przejąć miała dynastia Habsburgów. Choć wówczas nikt nie spodziewał się rychłej realizacji postanowień traktatu został on wprowadzony w życie już 11 lat później kiedy to w bitwie pod Mochaczem zginął Ludwik Jagiellończyk.

Polityka wewnętrzna[edytuj | edytuj kod]

Sprawując rządy korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi. Pomimo. że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną. Jednakże niepowodzeniem skończyły się próby stworzenia stałego funduszu na obronność z podatków zależnych od dochodów.

Do sukcesów można zaliczyć częściowe oddłużenie skarbu. Zygmunt I Stary oddzielił rachunkowość dotyczącą podatków publicznych od skarbu królewskiego. Wzmocnił działalność mennicy krakowskiej, zabiegał o uporządkowanie przepisów dotyczących dochodów z eksploatacji żup solnych i kopalni, wydał statut dla Ormian (1519), zasady procesowe (1523), zamierzał ujednolicić prawo w całym kraju (correctura iurium, zwana korekturą Taszyckiego, 1532, odrzucona przez sejm 1540).

Wojna kokosza, obraz Henryka Rodakowskiego

Uporządkował gospodarkę celną („nowe cło”), dbał o rozwój miast królewskich, odzyskał dla skarbu liczne kompleksy dóbr koronnej domeny królewskiej, znajdujące się pod zastawem. W działalności finansowej króla wspierała królowa Bona, dążąca do powiększenia dóbr królewskich, także w drodze zakupów i poprawy efektywności gospodarowania.

W rokoszu lwowskim (wojna kokosza) 1537 wysunięto postulaty egzekwowania praw średniej szlachty niezadowolonej z działań dworu (tzw. Egzekucja Praw). Żądania szlachty skierowane były przeciw hegemonii elit senatorsko-ministerialnych (co wiązało się z nieprzestrzeganiem zakazów łączenia określonych urzędów świeckich i kościelnych, tzw. incompatibilitas), oraz z pomijaniem przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu (tzw. „osiadłości”), sprzeciwiano się również wydatnej roli w życiu politycznym królowej i jej akcji wykupu w Koronie zastawionych królewszczyzn, wychowywaniu Zygmunta Augusta na dworze matki (bez zapewnienia mu edukacji politycznej i rycerskiej) oraz zbyt wysokiemu „nowemu cłu”. Z powodu braku stanowczej postawy wśród przywódców szlachty, po długotrwałych rokowaniach, rokosz zakończył się kompromisem. Szlachta rozjechała się do domów, nie angażując się w wyprawę wojenną organizowaną przez króla (magnaci twierdzili, że jedynym wynikiem rokoszu miało być wyjedzenie drobiu w okolicy obozu, stąd pogardliwa nazwa „wojna kokosza”).

Osiągnięciem było włączenie Mazowsza do Polski (po wygaśnięciu w 1526 męskiej linii książąt czersko-warszawskich) jako województwa mazowieckiego (1529), oraz wprowadzenie do sejmu posłów mazowieckich sejmików ziemskich.

Za namową swojej żony – Bony, uzyskał przyznanie, za swego życia, swemu małoletniemu synowi Zygmuntowi Augustowi tronu wielkoksiążęcego na Litwie (1522), jak i tronu polskiego (1529) (w wyniku elekcji vivente rege). Był to pierwszy i zarazem ostatni, tego typu wybór władcy na tron królewski w Polsce. Rozwaga i pokojowe usposobienie Zygmunta Starego sprawiły, że w chwili śmierci cieszył się ogólnym szacunkiem w kraju i za granicą. Okres jego panowania określany jest jako złoty wiek w Polsce.

Zygmunt II August (1548-1572)[edytuj | edytuj kod]

Zygmunt II August portret

Sumy zastawione na dobrach królewskich Korony Królestwa Polskiego według województw w 1569 roku (w czerwonych złotych)

Polityka zagraniczna[edytuj | edytuj kod]

W 1549 roku zostaje podpisany układ przyjaźni z Habsburgami. Zawarto w nich postanowienia o niedziałaniu przeciwko sobie. W 1553 roku Zygmunt August żeni się z córką Ferdynanda IKatarzyną. Tego samego roku król Polski podpisuje pokój z Turcją.

Wojna litewsko-rosyjska[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Wojna litewsko-rosyjska 1558–1570.

Zygmunt August postanawia przejąć Inflanty by wzmocnić Litwę w stosunku do Korony, jak i Moskwy. Bezpośrednią przyczyną wojny stała się interwencja państwa polsko-litewskiego w spór pomiędzy arcybiskupem ryskim – Wilhelmem Hohenzollernem a mistrzem kawalerów mieczowych – Johannem Wilhelmem von Fürstenbergiem. W 1557 litewskie pospolite ruszenie rozbija obóz pod Pozwolem. Do bitwy jednak nie dochodzi, ponieważ wielki mistrz Johann Wilhelm von Fürstenberg ukorzył się przed Zygmuntem Augustem i zawarto układ, który przewidywał sojusz polsko-inflancki przeciw Moskwie po zakończeniu rozejmów z nią. W 1558 roku wojska Iwana IV zaatakowały Inflanty zdobywając Narew i Dorpat. Inflanty poprosiły wtedy o pomoc króla polski, lecz ten powołał się na wciąż aktualny rozejm z Moskwą W 1559 armia moskiewska dociera do Rygi. 28 listopada 1561 podpisano pakt wileński, na mocy którego Inflanty oddają się pod zwierzchnictwo króla polskiego, rozwiązano zakon oraz włączono Inflanty do Korony.

I wojna północna 1563-1570[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: I wojna północna.

W 1562 roku Szwedzi zdobywają Parnawę, Eryk XIV zawiera rozejm z carem, a Dania wypowiada wojnę Szwecji. W tym samym roku rozpoczyna się również wojna Litwy i Moskwy. Następnego roku Rosjanie zaczynają oblegać Połock, a Zygmunt August podpisuje sojusz z Fryderykiem II w zamian za oddanie Parnawy, która miała być odzyskana od Szwecji. August otrzymał również pomoc od Hohenzollernów w zamian za uznanie możliwości dziedziczenia lenna pruskiego. Wojna kończy się kongresem pokojowym w Szczecinie (1570) kończący wojnę duńsko-szwedzką. Litwa utraciła na rzecz Rosji: wschodnią część Inflant z kilkoma zamkami (m.in. Marienburg), biskupstwo dorpackie, wschodnią część Estonii, Połock z zamkiem Turowla, część ziemi witebskiej z zamkami Ozierzyszcze i Uświat.

Unia z Litwą 1569[edytuj | edytuj kod]

Rzeczpospolita Obojga Narodów po unii lubelskiej

 Osobny artykuł: Unia lubelska.

Ściślejsza współpraca polsko-litewska była już brana pod uwagę od dłuższego czasu, jednak nie wiedziano, w jaki sposób to uczynić. Większość Litwinów była za sojuszem obronnym, natomiast w Koronie myślano nawet o inkorporowaniu Litwy jako województwa (woj. Nowa Polska). W 1568 roku król Polski zwołał sejm koronny do Lublina, a litewskido Wołynia. Panowie litewscy mieli się później udać na wspólne obrady do Lublina. Podczas wspólnych obrad wynikły problemy, m.in. Litwini nie godzili się na wspólny sejm i możliwość wykupowania ziem przez Polaków. Niezadowoleni Litwini zaczęli opuszczać obrady. Zygmuntowi Augustowi nie spodobał się ten krok, odpowiedział na niego 5 marca dekretem o włączeniu Polesia do Korony. 27 maja włączał woj. wołyńskie i bracławskie, 6 czerwca woj. kijowskie. W wyniku takiego obrotu sprawy Litwa nie miała wyjścia i przyjęła kompromisowy charakter unii. 1 lipca 1569 roku nastąpiło zaprzysiężenie unii przez członków sejmu koronnego i litewskiego. Postanowienia unii zawierały:

• Rzeczpospolita Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego miały mieć jednego władcę wybieranego wspólnie przez oba narody w wolnej elekcji i koronowanego na króla Polski i wielkiego księcia Litwy w Krakowie.
• Powołano wspólny Sejm walny, obradujący w Warszawie, którego izba poselska składała się ze 114 posłów koronnych i 48 litewskich, a w skład Senatu weszło 113 senatorów koronnych i 27 litewskich.
• Oba człony Rzeczypospolitej zobowiązały się prowadzić wspólną politykę obronną i zagraniczną
• Wprowadzono wspólną monetę
• Zachowano odrębne urzędy centralne, tytuły i dostojeństwa z zakresem kompetencji identycznym w obu krajach
• Zachowano odrębne wojsko polskie i litewskie
• Zachowano odrębne języki urzędowe (na Litwie język ruski)
• Egzekucja królewszczyzn i podważanie nadań królewskich nie miały zastosowania na Litwie
• Uchwalono unifikację systemów prawnych
• Zniesiono zakaz nabywania przez Polaków dóbr na Litwie

Śmierć[edytuj | edytuj kod]

Zygmunt II August zmarł w 1572 w Knyszynie, jako ostatni polski monarcha z linii męskiej dynastii jagiellońskiej. Rozpoczął się pierwszy okres bezkrólewia. Kolejnym królem polskim, wybranym przez sejm elekcyjny, był Henryk Walezy (1573-1574).

Ziemie polskie pod zaborami[edytuj]

(Przekierowano z Polska pod zaborami)

Ziemie polskie pod zaborami – ziemie I Rzeczypospolitej wcielone w następstwie rozbiorów do państw zaborczych^[1].

Obwieszczenie o II zaborze pruskim, 1793

Rejtan - Upadek Polski, obraz Jana Matejkiz 1866 roku

Włodzimierz Tetmajer, alegoria Polski umarłej, 1909, katedra w Kaliszu

Główne fazy rozbiorów to:

• I rozbiór Polski – 1772 (Rosja, Prusy, Austria)
• II rozbiór Polski – 1793 (Rosja, Prusy)
• III rozbiór Polski – 1795 (Rosja, Prusy, Austria)

W wyniku trzech rozbiorów poszczególne państwa zagarnęły:

• Rosja – 462 tys. km² obszaru i 5,5 mln mieszkańców;
• Prusy – 141 tys. km² obszaru ok. 2,6 mln mieszkańców;
• Austria – 130 tys. km² obszaru ok. 4,2 mln mieszkańców^[2].

Po III rozbiorze Polski (1795) obszar zaboru pruskiego stanowił ponad połowę terytorium Królestwa Prus, zaś Polacy stanowili blisko połowę jego ludności^[3].

W 1807 Polska uzyskała namiastkę niepodległości w formie utworzonego Księstwa Warszawskiego, w 1815 przekształcono je w niesuwerenne Królestwo Polskie, formalnie związane unią personalną z Rosją. Rosja zajęła tym samym 82% terytorium Rzeczypospolitej w granicach z 1772, Austria 11%, Prusy 7%^[4].

W 1916 Austro-Węgry i Niemcy utworzyły zależne od nich regencyjne Królestwo Polskie. Powstały po obaleniu caratu Tymczasowy Rząd Rosji księcia Lwowa w manifeście 17 marca^?/30 marca 1917 uznawał dla narodu polskiego pełne prawo stanowienia o swoim losie według własnej woli i że wierny układom ze swymi sprzymierzeńcami, wierny wspólnym planom walki przeciwko światu germańskiemu, chciwemu walki, dopomoże do utworzenia niezawisłego państwa polskiego ze wszystkich terytoriów, w których Polacy tworzą większość, jako rękojmię trwałego pokoju w przyszłej, nowo zorganizowanej, Europie^[5]. 29 sierpnia 1918 Rada Komisarzy Ludowych realizując postanowienia pokoju brzeskiegospecjalnym dekretem anulowała traktaty rozbiorowe (za czym jednak nie nastąpił zwrot Polsce ziem ani innych dóbr zagrabionych w wyniku rozbiorów)^[6], 7 października Rada Regencyjna zapowiedziała niepodległość Polski^[7] i 11 listopada przekazała naczelne dowództwo wojska Józefowi Piłsudskiemu, 14 listopada rozwiązała się^[8]. Po 1918 r. na większości polskich terenów przedrozbiorowych powstały nowe państwa: odrodzona II Rzeczpospolita Polska, Litwa oraz Wolne Miasto Gdańsk; skrawki terytorium ziem znalazły się w granicach Łotwy, Czechosłowacji i Rumunii, a część ziem pozostała w granicach Niemiec oraz Rosji Radzieckiej (później – ZSRR).

Ziemie Rzeczypospolitej po rozbiorach

Mapa etnograficzno-statystyczna rozsiedlenia ludności polskiej, ok. 1900

Spis treści

  [ukryj] 

• 1Historia
  • 1.1Geneza
  • 1.2Kalendarium
  • 1.31795–1831
  • 1.41831–1914
  • 1.51914–1918
• 2Zabór rosyjski
  • 2.1Gospodarka
  • 2.2Religia
• 3Zabór pruski
  • 3.1Germanizacja
• 4Zabór austriacki
  • 4.1Gospodarka
• 5Kultura polska w okresie zaborów
  • 5.1Literatura
    • 5.1.1Romantyzm
    • 5.1.2Pozytywizm
    • 5.1.3Młoda Polska
  • 5.2Sztuka
    • 5.2.1Romantyzm i pozytywizm
    • 5.2.2Młoda Polska
• 6Gospodarka na ziemiach polskich w okresie zaborów
  • 6.1Rolnictwo
  • 6.2Transport
    • 6.2.1Kolej
• 7Zobacz też
• 8Uwagi
• 9Przypisy
• 10Bibliografia

Historia[edytuj | edytuj kod]

Geneza[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Rozbiory Polski.

Kalendarium[edytuj | edytuj kod]

• Powstanie wielkopolskie 1806 roku
• Wolne Miasto Gdańsk (1807-1813)
• Księstwo Warszawskie (1807-1815)
• Królestwo Polskie (kongresowe) (1815-1831)
• Wielkie Księstwo Poznańskie (1815-1849)
• Wolne Miasto Kraków (1815-1846)
• Powstanie krakowskie (1846)
• Galicja (1772-1918)
• Powstanie listopadowe (1830-1831)
• Wiosna Ludów w Polsce (1848)
• Powstanie wielkopolskie 1848 roku
• Powstanie styczniowe (1863-1864)
• Powstanie zabajkalskie (1866)
• Rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim
• Królestwo Polskie (1916-1918)

1795–1831[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Historia Polski (1795–1831).

Rozdział historii Polski obejmujący okres od III rozbioru Polski do upadku Powstania listopadowego. Po upadku państwa polskiego w 1795 roku. Państwo polskie zostało podzielone przez 3 państwa: Austrię, Królestwo Prus i Rosję. Podział państwa spowodował falę emigracji której głównym kierunkiem były tereny dzisiejszych Włoch, a także Saksonia i Francja. W styczniu 1797 roku powstały tam oddziały wojska polskiego zwane Legionami Polskimi we Włoszech. Dowódcą był generał Jan Henryk Dąbrowski. Legiony brały udział w bitwach o Rzym, a w lipcu 1797 doczekały się własnej pieśni zwanej Pieśnią Legionów Polskich we Włoszech, której 4 zwrotki stały się w 1926 roku oficjalnym hymnem państwa polskiego – Mazurkiem Dąbrowskiego. Po pokonaniu 3 zaborców przez wojska francuskie i wyzwoleniu części ziem polskich utworzono w 1807 roku Księstwo Warszawskie. W 1809 roku zostało ono rozszerzone o część ziem zaboru Austriackiego. Około 100 tys. armia polska wzięła udział we francuskiej inwazji na Rosję w latach 1811–1812. Po klęsce Napoleona i zesłaniu go na Wyspę Świętej Heleny Księstwo Warszawskie zostało oddane pod administrację rosyjską. Po kongresie wiedeńskim jego nazwa została zmieniona na Królestwo Polskie zwane Kongresówką, z carem rosyjskim jako królem Polski. 29 listopada 1830 roku wybuchło w Królestwie polskim powstanie, które 25 stycznia 1831 r., po detronizacji cara Mikołaja I, przekształciło się w wojnę polsko-rosyjską. Wojna ta zakończyła się zwycięstwem Rosji. Królestwo Polskie straciło większość atrybutów niezależności i de facto stało się częścią Cesarstwa Rosyjskiego.

 Zobacz też: Organizacje niepodległościowe na ziemiach polskich 1815–1830.

1831–1914[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Historia Polski (1831–1914).

Wspólne manewry Armii Imperium Rosyjskiego i wojsk pruskich w Kaliszu w 1835 roku, w obecności cesarza Rosji Mikołaja I Romanowa i króla Prus Fryderyka Wilhelma III, dla uczczenia zawarcia traktatu kaliskiego w 1813 roku

 Osobny artykuł: Konwencja w Münchengrätz (1833).

Klęska powstania listopadowego w 1831 roku wzmocniła pozycję Imperium Rosyjskiego w Europie i negatywnie wpłynęła na sytuację społeczeństwa polskiego. Car Mikołaj I odszedł całkowicie od polityki Aleksandra I^[a], co zachęciło również pozostałych zaborców do wprowadzenia ostrego kursu na własnym terenie^[9].

Zgodnie z postanowieniami przyjętymi w Münchengrätzu w 1833 roku zaborcy gwarantowali wzajemne wydawanie uciekinierów politycznych i współdziałanie w ściganiu nowych spisków i prób powstańczych. W dodatku poparło ich papiestwo, które encykliką Grzegorza XVI Cum primum ostro potępiło powstanie listopadowe jako „rewolucję”. Papież był szczególnie uczulony na wszelkie zrywy tego typu, bowiem rewolucjoniści włoscy zagrażali jemu samemu w Państwie Kościelnym. W przyszłości Rosja, Niemcy i Austro-Węgry miały wykorzystywać encyklikę do nakłaniania kleru polskiego do przeciwstawiania się walce o wyzwolenie narodowe Polaków^[10].

W Królestwie Kongresowym (zwanym potocznie Kongresówką) i na pozostałych terytoriach zaborów podjęto próby zachowania świadomości narodowej. Chociaż nie brakowało spisków i przygotowań powstańczych, częstokroć inspirowanych przez kręgi Wielkiej Emigracji (jak np. partyzantka Zaliwskiego), pojawiła się również idea pracy organicznej, stawiającej na rozwój gospodarczy, naukę i kulturę narodową, dzięki którym opierano się coraz bardziej nasilonej rusyfikacji i germanizacji. Ważnymi ośrodkami walki o zachowanie polskości były (obok najdłużej niezależnego Krakowa) Warszawa w zaborze rosyjskim, Lwów w austriackim i Poznań w pruskim. W omawianym okresie doszło też do kilku ważnych zrywów niepodległościowych z powstaniem styczniowym na czele. W ich wyniku Polska poniosła ogromne straty zarówno w ludziach, jak i w dobrach materialnych^[11].

Jednocześnie był to okres wzmożonej urbanizacji, znacznego rozwoju przemysłowego i rodzących się – nieznanych dotąd (lub też nie odgrywających większej roli) w Polsce klas – robotniczej, inteligencji i burżuazji, a wraz z nimi nowych prądów politycznych o podłożu społecznym. Zniesienie pańszczyzny doprowadziło do utworzenia (wbrew intencjom zaborców) ruchu ludowego, istotnego czynnika wychowania socjalnego i narodowego na wsi. Te zmiany doprowadziły – pod koniec XIX wieku – do powstawania ugrupowań politycznych, które obok haseł nacjonalistycznych głosiły też hasła społeczne i jednocześnie (pod koniec omawianego okresu, w Galicji) licznych organizacji o charakterze paramilitarnym, co legło u podstaw budowania zaczątków sił zbrojnych potrzebnych podczas zbliżającego się ogólnoświatowego konfliktu, jakim miała być wojna światowa^[12].

1914–1918[edytuj | edytuj kod]

Polska okresu rozbiorów po kongresie wiedeńskim

 Osobny artykuł: Historia Polski (1914–1918).

Historia Polski w latach 1914–1918 obejmuje krótki, bo zaledwie pięcioletni fragment dziejów, ale wydarzenia tego pięciolecia zaważyły w sposób decydujący na sytuacji Polski na arenie tak międzynarodowej, jak i wewnętrznej. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa z udziałem mocarstw rozbiorowych: Austro-Węgier, Niemieci Rosji. Doprowadziła ona do rozbudzenia wśród Polaków poczucia tożsamości narodowej, a jej przebieg i rezultaty (przede wszystkim upadek wszystkich trzech mocarstw zaborczych) umożliwiły odtworzenie niepodległego państwa polskiego.

Okres ten zawiera się pomiędzy dwiema datami – 3 sierpnia 1914 (przemówienie Piłsudskiego do żołnierzy w krakowskiej dzielnicy Oleandry) i 11 listopada 1918 (przekazanie Piłsudskiemu władzy przez Radę Regencyjną). Na przestrzeni tego czasu – wraz z przesuwaniem się frontów i zmiennymi losami poszczególnych mocarstw zaborczych, kształtowały się zarówno koncepcje polskie (dotyczące sposobów i dróg do odzyskania niepodległości), jak i koncepcje zaborców oraz Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, prowadzące do rozwiązania sprawy polskiej. W rezultacie trudnego wcześniej do przewidzenia przebiegu wojny wszystkie zainteresowane strony musiały prześcigać się w deklaracjach, a wkrótce także i w czynach, które legły u podstaw tworzenia polskiego wojska (Austro-Węgry, okupacja niemiecka, Rosja, Francja) i zalążków organizmu państwowego (okupacja niemiecka, Francja). Wszystko to razem sprawiło, że gdy 11 listopada 1918 roku I wojna światowa została zakończona, Polska powstała jako państwo uznane na arenie międzynarodowej, dysponujące przygotowaną kadrą polityczną i administracyjną oraz zawiązkami wojska, organów władzy wykonawczej i sądowniczej.

Zabór rosyjski[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: zabór rosyjski, Królestwo Polskie (kongresowe) i ziemie zabrane.

Władcy Imperium Rosyjskiego, rządzący terenami dawnej Rzeczypospolitej, prowadzili rządy autokratyczne i absolutne. Wobec Polaków stosowali najczęściej politykę asymilacji, mającą z nich uczynić „prawdziwych chrześcijan, lojalnych obywateli i dobrych Rosjan”, działając w tym celu metodami perswazji i przymusu. Władze carskie zlikwidowały dotychczasowe instytucje szlacheckiej demokracji, wprowadzono obowiązek służby wojskowej w stałej armii, województwa zastąpiono guberniami, wprowadzono scentralizowaną i opartą na hierarchii administrację państwową, która miała uczyć i wymagać posłuszeństwa wobec władcy. W 1815 na części terytorium Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie, które połączone było z Rosją unią personalną, z carem jako tytularnym królem. Wprowadzono cenzurę i politykę rusyfikacji szkół, urzędów i życia publicznego. Mimo że Polaków traktowano z podejrzliwością jako potencjalnych buntowników, polityka przymusu i egzekwowania posłuszeństwa wymierzona była w tym samym stopniu we wszystkich poddanych cara, niezależnie od narodowości.

Społeczeństwo zaboru rosyjskiego upatrywało szansy na wyzwolenie w napoleońskiej Francji, w armii Napoleona utworzono dwa legiony polskie. Nadzieje te zostały jednak rozwiane, gdyż Napoleon nie zamierzał wykorzystać legionów do walki o niepodległość Polski. Dopiero po klęsce Rosji i Prus z Francją w 1805 i 1806 roku utworzono kontrolowane przez Francję Księstwo Warszawskie. Księstwo przywracało częściową autonomię władz polskich, nie przetrwało jednak długo. Po upadku Napoleona, w 1815 roku zwycięskie państwa zadecydowały o jego kolejnym podziale.

Carska polityka asymilacji Polaków w rosyjskim społeczeństwie nie przynosiła zamierzonych skutków. W życiu społecznym i towarzyskim Polacy funkcjonowali osobno wobec Rosjan, a państwowy przymus rodził w nich uczucia frustracji i odizolowania. Jednocześnie postępował proces industrializacji i rozwoju technologicznego, czego społecznym skutkiem był nagły rozwój miast, głównie przemysłowej Łodzi i handlowo-finansowej Warszawy, które wielokrotnie zwiększyły swoje populacje. W miastach powstawały społeczne klasy robotników i przemysłowców, podczas gdy wieś pozostawała zacofana – obowiązek pańszczyzny trwał w Kongresówce aż do 1864, o wiele dłużej niż w pozostałych zaborach. Znaczną częścią miejskich klas społecznych stawali się Żydzi, zarówno migrujący do miast za pracą Żydzi polscy, jak i przesiedlani z Rosji tzw. Litwacy.

W 1825 na tron wstąpił autorytarny car Mikołaj I, który wkrótce objął represjami powstałe w Polsce tajne stowarzyszenia narodowe. Działania te nałożyły się na falę rewolucji w Europie w kolejnych latach. W roku 1830 grupa polskich spiskowców w carskiej armii, po otrzymaniu wieści o mobilizacji wojska rosyjskiego w celu rozbicia rewolucji w Belgii i Francji, postanowiła podjąć akcję zbrojną. 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe. W lutym 1831 do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie, które zostały przez powstańców wyparte, jednak podzielony politycznie sztab powstańczy nie wykorzystał początkowego zwycięstwa. Wojska rosyjskie nadrobiły straty w lipcu 1831 i wspomagane przez Prusy rozbiły powstanie dwa miesiące później. Uczestników powstania skazywano na zsyłkę lub kary więzienia, zawieszono funkcjonowanie sejmu i większości instytucji publicznych. Około 10 tys. osób opuściło Królestwo, tworząc we Francji środowisko tzw. Wielkiej Emigracji. Represje w Królestwie Polskim utrzymano do śmierci Mikołaja I^[13].

Panowanie Mikołaja II przyniosło odwilż polityczną, amnestię dla zesłańców i częściowe przywrócenie praw obywatelskich. Równocześnie odrodziły się jednak tajne związki, głoszące hasła „rewolucji moralnej”, która wkrótce opanowała społeczeństwo. Aby powstrzymać tendencje rewolucyjne, ugodowy polityk Aleksander Wielopolski w styczniu 1863 zarządził rozpoczęcie poboru do wojska, który spiskowcy odebrali jako akt agresji i zaatakowali rosyjskie garnizony, rozpoczynając powstanie styczniowe. Powstańcy podzieleni na polityczne frakcje „białych” i „czerwonych” i pozbawieni spójnego dowództwa, prowadzili walki partyzanckie. Powstanie stłumione zostało w sierpniu 1864. Po jego upadku nastąpiła kolejna fala brutalnych represji, formalnie zlikwidowano również Królestwo Polskie jako oddzielną prowincję.

Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku były dla zaboru rosyjskiego okresem umiarkowanego rozwoju, w którym społeczne i polityczne straty wywołane upadkiem powstania styczniowego równoważone były postępującym procesem industrializacji miast oraz kształtowaniem się polskiej sceny politycznej, która w pełni zaistnieć miała w początkach XX wieku^[13].

 Zobacz też: Rusyfikacja na ziemiach polskich i Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim.

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Wojna celna między Królestwem Kongresowym a Królestwem Prus.

Pieczęć ministra skarbu Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego

Królestwo Polskie, zwane też potocznie Królestwem Kongresowym, istniało w początkowym kształcie przez 15 lat. W tym okresie miał miejsce znaczny rozwój gospodarczy, dotyczył zwłaszcza tworzących się przemysłów metalurgicznego, górniczego i włókienniczego. Przemysł metalurgiczny to głównie hutnictwo żelaza i cynku, które rozwijało się w rejonie Dąbrowy Górniczej i Starachowic. Wydobycie węgla, cynku i miedzi koncentrowało się w Zagłębiu Dąbrowskim. Przemysł włókienniczy obejmował manufaktury sukiennicze i bawełniane w Łodzi oraz setki warsztatów sukienniczych, zlokalizowanych w Kaliszu, Sieradzu i Warszawie (kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy). Rozwój tej dziedziny produkcji był możliwy głównie dzięki eksportowi na rynki rosyjskie, czemu sprzyjały niskie, preferencyjne cła na granicy z Rosją. Eksport zagraniczny zwiększył się w Królestwie trzykrotnie, a niektóre polskie wyroby zdobyły uznanie na rynkach światowych. Ojcem owej industrializacji Królestwa Polskiego był minister skarbu Rady Administracyjnej, książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki.

Rozwijały się miasta, głównie Warszawa, Kalisz, Lublin i Płock^[14]. Warszawę uporządkowano urbanistycznie, rozpoczęto wielką przebudowę Kalisza^[15]. Powstawały nowe miasta związane z rozwijającym się przemysłem w okolicach Łodzi. Znacznie rozwinęły się w Królestwie inwestycje komunikacyjne, obejmujące budowę sieci bitych dróg, uspławnienie rzek, rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego. Gorzej przedstawiał się rozwój produkcji rolniczej, głównie na skutek utrzymywania feudalnych struktur pańszczyźnianych na wsi. Rządząca szlachta nie zamierzała przeprowadzać uwłaszczenia chłopów, jakiego dokonano na zachodzie Europy z korzyścią dla koniunktury rolnej.

Religia[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Podział administracyjny Kościoła katolickiego w Królestwie Polskim (1815–1918) i Kasata klasztorów w zaborze rosyjskim.

Katolicy stanowili w 1827 roku 84% ludności Królestwa Polskiego, wyznawcy obrządku greckiego 1,9%, protestanci 4,4%, Żydzi 9,1%^[16].

W 1871 roku obszar Królestwa Polskiego zamieszkiwało 6 026 421 mieszkańców, z czego 4 596 956 (76,28%) stanowili katolicy rytu łacińskiego, a 327 845 (5,44%) – protestanci^[17].

Zabór pruski[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Zabór pruski.

Na terenie Prus powstało mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków Wielkie Księstwo Poznańskie, które po powstaniach wielkopolskich w latach 1846 i 1848 zlikwidowano.

Germanizacja[edytuj | edytuj kod]

1831; oddziały powstańcze przekraczają granicę z Prusami. Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena

W 1772 roku miał miejsce I rozbiór Rzeczypospolitej. W wyniku kolejnych rozbiorów Polska przestała istnieć na mapie jako państwo. Jej teren wcielony został do Prus, Cesarstwa Austrii i Rosji. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej Prusy (w granicach których znalazła się nawet Warszawa) składały się w 40% z obywateli narodowości polskiej. Wszystko wskazywało na to, że królestwo stanie się państwem germańsko-słowiańskim. Tak się jednak nie stało. Dawną politykę dynastyczną dworu pruskiego zastąpił nowy niemiecki nacjonalizm.

Prusacy przystąpili do intensywnej akcji scaleniowej. Głównymi jej elementami było osiedlanie na ziemiach polskich ludności niemieckiej. Rozdawano lub sprzedawano po niskich cenach skonfiskowane w roku 1795 dobra ziemskie klasztorów i uczestników powstania kościuszkowskiego oraz podjęto germanizowanie młodzieży polskiej, realizowane m.in. przez naukę w szkole niemieckiej oraz służbę wojskową w armii pruskiej. W celu przygotowania młodzieży do służby wojskowej Prusacy utworzyli w Kaliszu, w zabudowaniach lewego skrzydła byłego kolegium jezuickiego, szkołę wojskową – Korpus Kadetów. Urzędowe otwarcie tej szkoły nastąpiło w roku 1797, a początkowa liczba stu dwudziestu pięciu uczniów w krótkim czasie wzrosła do 200. Nauka obejmowała kurs przygotowawczy z zakresu języka niemieckiego, historii Prus, podstaw matematyki i przedmiotów wojskowych. Absolwentów tej szkoły kierowano następnie do Korpusu Kadetów w Berlinie, a po jego ukończeniu do służby w wojsku pruskim.

Postępowanie władz okupacyjnych w stosunku do ludności polskiej spotkało się z wrogim przyjęciem. Ten nieprzychylny stosunek do Prusaków pogłębiały jeszcze wiadomości o wojnach toczonych przez Napoleona Bonaparte oraz o walkach działających przy jego boku Legionów Polskich, dowodzonych przez Jana Henryka Dąbrowskiego. W 1806 r., gdy wojska pruskie zostały rozgromione przez armię napoleońską, sytuacja ludności polskiej zamieszkującej na obszarach objętych zaborem pruskim uległa całkowitej zmianie, sprawa polska znalazła się bowiem w orbicie zainteresowań cesarza francuskiego.

Zmasowaną akcję germanizacyjną ludności polskiej rozpoczęto na szeroką skalę w latach trzydziestych XIX wieku. Na Śląsku, Pomorzu Gdańskim, Warmii oraz na Mazurach władze pruskie wymieniały w szkolnictwie oraz administracji urzędników pochodzenia polskiego na Niemców. Po powstaniu listopadowym w Wielkim Księstwie Poznańskim zlikwidowano stanowisko polskiego namiestnika (Antoniego Radziwiłła) i rozpoczęto ograniczanie języka polskiego w szkolnictwie i administracji. Rząd pruski prowadził także akcję wykupywania od zubożałej polskiej szlachty folwarków i posiadłości ziemskich.

Niemiecka mapa z 1905 przedstawiająca zasięg polskojęzycznej większości w Poznańskiem

Po upadku powstania styczniowego nastąpiły aresztowania Polaków i dalsze zaostrzenie kursu antypolskiego. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku kanclerz Bismarckogłosił akcję kulturkampfu. Ksiądz, który nie zgodził się poddać Kulturexamen był usuwany z urzędu, a diecezjom odbierano subwencje^[18]. W 1874 roku usunięto język polski ze szkół średnich, a w 1886 roku z elementarnych. Wobec dzieci, które odezwały się w szkole po polsku, były stosowane kary cielesne przez niektórych niemieckich nauczycieli. Polaków mieszkających w Niemczech oraz innych zaborach najbardziej zbulwersowały wydarzenia w latach 1901–1902 w szkole we Wrześni. Dzieci polskie zostały tam skatowane przez niemieckich nauczycieli i policję za to, że podczas lekcji religii nie chciały mówić po niemiecku. W proteście ogłosiły tzw. strajk dzieci wrzesińskich, który odbił się głośnym echem w ówczesnym świecie. Przeciw brutalnej germanizacji polskich dzieci we Wrześni protestowali Maria Konopnicka oraz Henryk Sienkiewicz. Konopnicka napisała bardzo emocjonalny wiersz „O Wrześni”, a Sienkiewicz w krakowskim czasopiśmie „Czas” opublikował dwa listy: w listopadzie 1901 roku – „O gwałtach pruskich” oraz „List otwarty do J.C.M. Wilhelma II, króla pruskiego” w listopadzie 1906 r. W listach tych piętnował postępowanie władz pruskich wobec polskich dzieci, a także antypolską politykę pruską. List z 1906 roku wydrukowały wszystkie polskie gazety w zaborach austriackim i rosyjskim oraz wiele czasopism zagranicznych, ponieważ w roku 1905 Sienkiewicz otrzymał nagrodę Nobla za całokształt pracy artystycznej, stając się bardzo znaną osobą na świecie.

W 1886 roku rząd niemiecki utworzył Komisję Kolonizacyjną oraz Komisję Generalną, których zadaniem był wykup ziemi od Polaków mieszkających w Wielkopolsce oraz na Pomorzu Gdańskim. W zamian na ziemiach tych masowo osiedlano niemieckich chłopów sprowadzanych z głębi Rzeszy. Na ten cel rząd pruski jednorazowo przeznaczył 100 mln marek, a po ich wyczerpaniu stale dotował budżet Komisji. W sumie do roku 1914 Komisja zużyła około 1 mld marek niemieckich – w ramach tej szeroko zakrojonej akcji zakupiła w latach 1886–1915 126 259 ha z rąk polskich. W sumie na zakupionych terenach zasiedlono około 150 tys. małorolnych i średniorolnych chłopów z głębi Niemiec.

W 1894 roku powstał w Poznaniu „Niemiecki Związek Marchii Wschodniej” (niem. Deutscher Ostmarkenverein, DOV) przez Polaków zwany Hakatą (od nazwisk założycieli Hansemanna, Kennemanna, Tiedemanna). Była to organizacja zrzeszająca niemieckich nacjonalistów, prowadząca ostrą propagandę antypolską. To właśnie z jej inicjatywy wydano w 1904 roku ustawę, która zabraniała wznoszenia bez zgody miejscowych władz budynków mieszkalnych na nowo nabytych gruntach. Słynny był przypadek Michała Drzymały, który nie mogąc otrzymać pozwolenia na budowę domu zamieszkał wraz z rodziną w wozie cyrkowym.

W 1908 roku Reichstag przegłosował nową ustawę o stowarzyszeniach z tzw. „paragrafem kagańcowym” (par. 12). Przewidywał on, że zebrania w języku innym niż niemiecki mogą odbywać się tylko w miastach gdzie ludność polska stanowi więcej niż 60%. Działania te przynosiły skutek przeciwny od zamierzonego^[19].

Polacy w zaborze pruskim wielokrotnie występowali zbrojnie przeciw Niemcom. Na przestrzeni 100 lat – między 1794 a 1919 w Wielkopolsce miało miejsce pięć tzw. powstań wielkopolskich, w których patrioci polscy starali się uzyskać niepodległość. Cały ten okres doprowadził w końcu do przyłączenie Wielkopolski, którą Niemcy zwali „Sudprussen” do II Rzeczypospolitej

 Zobacz też: Rugi pruskie.

Zabór austriacki[edytuj | edytuj kod]

Wawel w Krakowie, 1847. Obraz Jana Nepomucena Głowackiego

 Osobny artykuł: Zabór austriacki.

Rządzona przez dynastię Habsburgów Austria była politycznie najsłabsza – i od 1867, po klęsce w wojnie z Prusami zarazem najbardziej liberalna – z trzech państw zaborczych. Z włączonych do Austrii ziem polskich zostało utworzone Królestwo Galicji i Lodomerii. Nazwa ta miała wywodzić się od średniowiecznych księstw ruskich, Halicza i Włodzimierza. Galicja była prowincją odległą od Wiednia, najmniej nowoczesną i najbiedniejszą. W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego, w Galicji nie rozwinął się nigdy wielki przemysł, nie powstała klasa robotników ani miejska klasa średnia. Poza kopalnią soli w Wieliczce i polami naftowymi w Borysławiu Galicja nie przynosiła wielkiego dochodu. Klasę wpływową stanowiło kilka bogatych polskich rodzin arystokratycznych, średnia szlachta utrzymywała się z nierentownych folwarków i była w większości zadłużona, natomiast wieś była poważnie przeludniona i bytowała na granicy nędzy. Jakość i długość życia na wsi były najniższe ze wszystkich zaborów, często jedynym wyjściem dla galicyjskich chłopów był wyjazd z kraju – tylko w ostatnich 25 latach XIX wieku Galicję opuściły 2 miliony osób.

Stolicą prowincji stał się Lwów, po 1846 roku do Galicji włączono też Wolne Miasto Kraków, dotąd formalnie autonomiczne. Polacy stanowili 45% ludności; podobną część (41%) stanowili Ukraińcy, wcześniej określający się jako Rusini. Do połowy XIX wieku Austria była scentralizowaną monarchią absolutną, w której ziemie polskie nie odgrywały większej roli. W roku 1846 wybuchło zorganizowane przez szlachtę powstanie krakowskie – niewielka niepodległościowa akcja zbrojna, która zbiegła się z wybuchem antyszlacheckiego powstania chłopskiego, znanego jako rabacja galicyjska. Wybuch rabacji został częściowo sprowokowany przez Austriaków w celu zatrzymania działań szlachty i wewnętrznego skłócenia społeczeństwa. Powstanie krakowskie zostało stłumione, natomiast rabacja przekształciła się w obejmujące całą Galicję brutalne rozruchy wymierzone w dwory. Ostatecznym skutkiem rebelii było powiększenie międzyklasowych podziałów, ale też początek upadku feudalizmu i zniesienie pańszczyzny.

Pierwsza Kompania Kadrowa w Krakowie, 1914

Od lat 60. XIX wieku grupa konserwatywnych polityków pod przywództwem Agenora Gołuchowskiego dążyła do przyznania Galicji autonomii wewnątrz cesarstwa. W wyniku ich starań w latach 1867–1872 Galicja otrzymała szereg praw – ustanowiono Sejm Krajowy decydujący o sprawach prowincji, przywrócono urzędowy język polski oraz polskojęzyczne wykłady na uniwersytetach, zakładano nowe instytucje nauki. Mimo że sejm został zdominowany przez arystokrację, Galicja była jedynym zaborem, w którym Polacy uczestniczyli w rządach. Rozwój naukowy przyczynił się do wykształcenia pokolenia wybitnych naukowców i artystów, a Kraków i Lwów stały się centrami kultury. Druga połowa XIX wieku stała się w Galicji również czasem formowania narodowego ruchu niepodległościowego zarówno dla Polaków, jak i dla Ukraińców. W Krakowie rozpoczęły swoją działalność Legiony Piłsudskiego^[20].

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Przed okresem industrializacji, korzystne warunki naturalne panujące na tych ziemiach powodowały poważne przeludnienie wsi^[21]. Pierwsze próby władz zmierzające do reform i unieważnienia wszystkich umów dziedziców z poddanymi, w których ustalone były obowiązki odrabiania pańszczyzny spełzły na niczym (zob. Kazimierz Milbacher). W konsekwencji zastąpienie tradycyjnego prawa polskiego prawem austriackim znoszącym przeżytki ustroju feudalnego zakończyły się wybuchem rabacji galicyjskiej. Przez pierwszych osiemdziesiąt lat był to cywilizacyjnie najbardziej zapóźniony zabór. Nie doświadczył ani skutków doby stanisławowskiej, ani reform austriackiego oświeconego absolutyzmu. Władze w Wiedniu przez długi czas prowadziły w stosunku do tego regionu politykę w pewnym sensie kolonialną: poziom podatków był bardzo wysoki, a mieszkańcy Galicji nieproporcjonalnie często wcielani byli do wojska. Prowincja ta z punktu widzenia rządu cesarskiego nie prezentowała również sobą szczególnej wartości: poważnie rozważano możliwość ewentualnego przehandlowania tych ziem na rzecz terytoriów bałkańskich czy niemieckich^[22]. Od połowy XIX wieku, pomimo swobody prowadzenia działalności gospodarczej oraz relatywnie gęstej (w porównaniu do ziem zaboru rosyjskiego) sieci kolejowej, Galicja była najsłabiej rozwiniętym i najbiedniejszym krajem koronnym Austrii, co powodowało liczną emigrację, m.in. do Ameryki Północnej. Historyk Norman Davies określa sytuację w Galicji jako bardziej beznadziejną niż w Irlandii w początkowym okresie wielkiej klęski głodu^[23]. Wydana w 1888 roku we Lwowie publikacja Stanisława Szczepanowskiego pt. Nędza Galicji w cyfrach daje przejmujący obraz rzeczywistości prowincji, w której 50% dzieci umierało przed ukończeniem 5 roku życia. W 1900 1 lekarz przypadał na 9 tysięcy mieszkańców, a w 100-tysięcznym powiecie Borszczów nie istniał ani jeden szpital. 33% miejscowości pozbawionych było szkoły, a 1 nauczyciel przypadał na 91 uczniów. Wadliwa była struktura użytkowania ziemi: ponad 40% areału znajdowało się w rękach 2,4 tys. wielkich posiadaczy, podczas gdy 80% chłopów posiadała gospodarstwa mniejsze od 4 ha^[24]. Przysłowiowa galicyjska bieda stała się przyczyną, dla której nazwę prowincji przekręcano na Golicja i Głodomeria^[25].

Kultura polska w okresie zaborów[edytuj | edytuj kod]

Okres rozbiorów stanowił czas dynamicznego rozwoju polskiej kultury, która przyczyniła się do rozwoju polskiej świadomości narodowej^[26].

Druga połowa XIX w. stanowi okres kształtowania się świadomości narodowej warstw ludowych we wszystkich zaborach^[1].

Literatura[edytuj | edytuj kod]

Romantyzm[edytuj | edytuj kod]

Okładka pierwszego wydania Pana Tadeusza

 Osobny artykuł: Literatura polska – romantyzm.

Sytuacja utraty niepodległości w 1795 roku wpłynęła w znaczny sposób na literaturę polską, która pełniła odtąd funkcję utrzymywania świadomości narodowej. Pod wpływem romantyzmuniemieckiego i angielskiego wykształcił się i rozwinął nurt polskiego romantyzmu, początkowo rywalizujący z klasycyzmem i sentymentalizmem postanisławowskim, później zaś dominujący aż do 1863 roku. W okresie porozbiorowym gromadzono podania, legendy i pieśni ludowe (Oskar Kolberg). Sytuację literacką zmienił upadek powstania listopadowego: piśmiennictwo od tamtego momentu podzieliło się na literaturę krajową (powieści historyczne Kraszewskiego, gawędy szlacheckie Rzewuskiego, komedie obyczajowe Fredry) oraz emigracyjną, gdzie powstały ważne dzieła dla polskiej literatury: Mickiewicza Dziady i Pan Tadeusz (który został uznany za epopeję narodową), Słowackiego Kordian, Krasińskiego Nie-Boska komedia. Nastąpił gwałtowny rozwój liryki, w tym poezji mistycznej, pojawiły się takie gatunki, jak dramat romantyczny, poemat dygresyjny i szereg innych. Do dzieł powstałych w tamtym okresie odnosiły się wszystkie późniejsze epoki literackie^[27][28]

Pozytywizm[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Literatura polska – pozytywizm.

Rok 1864 (upadek powstania styczniowego) uznaje się zazwyczaj^[29] za początek pozytywizmu w Polsce. Sytuacja polityczna kraju, niewiara w odzyskanie niepodległości metodą zbrojnego oporu oraz zainteresowanie odkryciami naukowymi, zmieniły rolę przypisywaną literaturze polskiej tego okresu. Miała być ona przede wszystkim użyteczna i reagować na aktualne wydarzenia i problemy społeczne. Zmniejszyło się znaczenie poezji (choć wciąż powstawała, tworzyli m.in. Maria Konopnicka, Adam Asnyk), a najwyżej cenionym gatunkiem literackim stała się powieść realistyczna (m.in. Meir Ezofowicz i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz Lalka Bolesława Prusa) lub tendencyjna (m.in. Kraszewski Dziadunio, Orzeszkowa Pan Graba, Pamiętnik Wacławy). Tworzono również liczną nowelistykę (Konopnicka, Sienkiewicz, Prus), a także powieści historyczne, takie jak: Faraon Prusa oraz Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis Henryka Sienkiewicza^[30].

Młoda Polska[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Literatura polska – Młoda Polska.

Młoda Polska jest samookreśleniem grupy artystów z lat 1890-1918 i pochodzi z manifestu programowego Artura Górskiego, w którym skrytykował on pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. W programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty, podniesiono go do rangi wieszcza, zwykłego człowieka zaś nazwano „filistrem”, czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego. Powstaje hasło „sztuka dla sztuki” oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku na indywidualizm i jednostkowe przeżycie. Jednocześnie niektórzy twórcy kontynuowali problematykę wyzwoleńczą. Wtedy tworzyli Jan Kasprowicz, Tadeusz Miciński, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski. Ważną postacią okresu Młodej Polski był Stanisław Przybyszewski, z którego dorobku na uwagę zasługują powieść Il Regno Doloroso oraz autobiografia Moi współcześni.

Sztuka[edytuj | edytuj kod]

Romantyzm i pozytywizm[edytuj | edytuj kod]

Paradoksalnie, w okresie zaborów na terenach Polski w dawnym i obecnym kształcie znaczenie sztuki obcej maleje, albowiem główne nurty rozwijały się w głównych ośrodkach artystycznych państw zaborczych (Berlin, Wiedeń, Petersburg), aczkolwiek wielu polskich artystów kształciło się na Zachodzie m.in. w Paryżu, Monachium i Rzymie. Wzrasta natomiast pozycja polskich artystów, szczególnie w II połowie XIX wieku, głównie na terenie zaboru rosyjskiego i austriackiego, w okresie autonomii galicyjskiej Kraków stał się swoistym centrum sztuki. W architekturze, po zmierzchu klasycyzmu około lat 30. XIX w. dominuje historyzm, a następnie wraz z nim eklektyzm i secesja. We wszystkich trzech zaborach przyjął się podział stylów historyzujących dostosowanych do funkcji budowli. Nawrót do form średniowiecznych (neoromanizm i neogotyk) widoczny jest głównie w architekturze sakralnej, której podporządkowane są elementy rzeźby i malarstwa. W przypadku budowli świeckich przyjmowano formy neorenesansowe głównie w szkołach, budynkach urzędowych (ratusz w Opolu) i ośrodkach naukowych (gmach PAN-u w Krakowie), co miało być odniesieniem do humanizmu epoki Odrodzenia. W stylu neobarokowym wznoszono często budowle rezydencjonalne (m.in. Pałac Kronenbergów w Warszawie) i wille rentierów i przedsiębiorców (willa Fritza Heroldta w Bydgoszczy, willa Rosta w Bielsku-Białej). Przykładem neoklasycyzmu jest Teatr Wielki w Poznaniu. W dobie kapitalizmu powstaje wiele willi i pałaców fabrykantów oraz liczne osiedla robotnicze (m.in. Biskupice, Kaufhaus, Giszowiec Nikiszowiec na Śląsku), a ponadto artyzm obejmuje architekturę przemysłową i budowli użyteczności publicznej. Wskutek industrializacji następuje gwałtowna urbanizacja nie tylko miast dawnych (Bytom), lecz także powstają nowe ośrodki miejskie z zabudową o charakterze robotniczym (Łódź, Żyrardów, Katowice). Ponadto rozwinęła się architektura sakralna. Na terenach wschodnich Niemiec, w tym zaboru pruskiego swoją twórczość realizowali architekci m.in. Karl Friedrich Schinkel, Friedrich August Stüler (Wielkopolska), Alexis Langer, Ludwig Schneider (Śląsk). W zaborze rosyjskim prym wiedli Józef Pius Dziekoński, Konstanty Wojciechowski, zaś austriackim Feliks Księżarski, Teodor Talowski, Jan Sas-Zubrzycki. Wraz z postępem romantyzmu i historyzmu architekci kreowali nowe kierunki stylistyczne (gotyk wiślano-bałtycki, styl nadwiślański) które miały związek z poszukiwaniem stylu narodowego.

Romantyzm objął głównie malarstwo, którego głównymi przedstawicielami byli Piotr Michałowski, Henryk Rodakowski i Artur Grottger, podejmując często wątki narodowowyzwoleńcze. Artystami łączącymi wątki romantyczne z realistycznymi byli Maksymilian Gierymski i przede wszystkim Jan Matejko. Tenże ostatni, przyjmując historiozoficzną myśl, w swoim bogatym oeuvre zilustrował wszystkie najważniejsze wątki z historii Polski, obrazując często potęgę narodu polskiego i jego znanych bohaterów. Przedstawicielem akademizmu był Henryk Siemiradzki ilustrujący epizody ze starożytnego Rzymu zwłaszcza w okresie trudnym dla rozwoju chrześcijaństwa. Realistyczny pejzaż preferował m.in. Józef Szermentowski malujący głównie krajobrazy wiejskie i małomiasteczkowe Kieleczczyzny i Ziemi Sandomierskiej, zaś wątki z życia codziennego malował Aleksander Gierymski. Jego tematyka oscylowała wokół prozy codziennego życia osób różnych warstw społecznych, w tym życia chłopów, żydów i warszawskiej biedoty. Artyści dość powściągliwie przyjęli nurt impresjonistyczny, ograniczając go do pojedynczych dzieł (Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński), lub subiektywnej percepcji tego stylu (Olga Boznańska).

Młoda Polska[edytuj | edytuj kod]

Autonomia galicyjska przywróciła najwyższą rolę Krakowa w kulturze, nauce i sztuce, co zbiegło się z okresem Młodej Polski, której głównymi przedstawicielami byli tworzący w duchu secesji Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer i symbolizmu Jacek Malczewski czy Witold Wojtkiewicz. Okres ten sprzyjał rozwojowi indywidualistów takich jak m.in. portrecistka Olga Boznańska, poruszający tzw. problem kultu żywiołów pejzażyści Ferdynand Ruszczyc, Julian Fałat, Jan Stanisławski i jego uczniowie czy rzeźbiarz Xawery Dunikowski. Szczególnie przyjął się wątek narodowowyzwoleńczy, czego dobrym przykładem jest rzeźbiony Pochód na Wawel Wacława Szymanowskiego. W architekturze przełomu stuleci historyzm i eklektyzm ustąpił modernizmowi, którego pierwszym przejawem była secesja. Oprócz Krakowa powstawały dzieła w Poznaniu, Lwowie, Bielsku, Katowicach, Łodzi (kamienice przy ul. Piotrkowskiej). Czołowymi architektami byli m.in. Teodor Talowski, Franciszek Mączyński, Mikołaj Tołwiński. Preferowano budownictwo świeckie, głównie obiekty użyteczności publicznej i kamienice czynszowe. Wzrosła pozycja rzemiosła artystycznego. Propagatorami nowego podejścia do wzornictwa przemysłowego, architektury wnętrz i sztuki użytkowej było m.in. założone w 1887 r. towarzystwo Polska Sztuka Stosowana. Oprócz Stanisława Wyspiańskiego na tym polu działali m.in. Jan Szczepkowski i Karol Frycz. Na przełom XIX i XX wieku przypada progres malarstwa witrażowego. Produkcją ich zajmował się m.in. „Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński”. Większość malarzy Młodej Polski preferowała także rysunek, grafikę i plakat. Podhale zdominował lansowany przez Stanisława Witkiewicza styl zakopiański.

Gospodarka na ziemiach polskich w okresie zaborów[edytuj | edytuj kod]

Rolnictwo[edytuj | edytuj kod]

Różne systemy gospodarcze w poszczególnych zaborach spowodowały pogłębienie się różnic regionalnych w zakresie poziomu rozwoju rolnictwa. Różnice te są obserwowalne do dziś.

W zaborze austriackim stosunki agrarne podlegały silnej interwencji państwa dążącego do powiększenia renty odprowadzanej do skarbu państwa. Zmiany zaprowadzone w XVIII w. miały charakter postępowy i łagodziły poddaństwo chłopów. Jednak po śmierci cesarza Józefa II korzystny trend uległ odwróceniu.

W zaborze pruskim naczelną zasadą władz było wyciąganie z ziem jak największych korzyści dla państwa. Nastąpiło tu najwcześniej uwłaszczenie chłopów. Zlikwidowano rentę feudalną i nadano chłopom ziemię na mocy edyktu z 1807 r.

Na ziemiach zaboru rosyjskiego zniesiono niewolę chłopów, ale nie towarzyszyło im uwłaszczenie. Ziemia w całości była własnością panów, a wprowadzane później akty sprzyjały rugowaniu chłopów z ziemi.

W Królestwie Polskim w 1816 założono w Marymoncie Instytut Agronomiczny, pierwszą w Polsce i jedną z pierwszych w Europie wyższą szkołę rolniczą; organizatorem i pierwszym dyrektorem instytutu był Jerzy Beniamin Flatt. W 1861 Instytut Agronomiczny został zamknięty, a następnie przeniesiony do Puław, gdzie w 1862 utworzono Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, w miejsce którego z kolei w 1869 utworzono Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa.

Transport[edytuj | edytuj kod]

Na przełomie XIX i XX w. rozwinęło się na ziemiach polskich budownictwo dróg utwardzonych^[31]. Przed I wojną światową gęstość dróg utwardzonych wynosiła: w Wielkopolsce 24 km na 100 km², w Galicji – 30 km, a w Królestwie Polskim – 7 km^[31].

Upadek Rzeczypospolitej[edytuj | edytuj kod]

Do upadku Rzeczypospolitej przyczyniła się klęska powstania pod wodzą Tadeusza Kościuszki oraz III rozbiór Polski. Klęska insurekcji kościuszkowskiej została przypieczętowana po porażce wojsk powstańczych pod Maciejowicami 10 października 1794 roku. Mimo starań ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego doszło do kolejnego podziału ziem polskich pomiędzy Rosję, Prusy oraz Austrię.

 Osobny artykuł: Rozbiory Polski.

Sam król potwierdził upadek państwa, wyjeżdżając z Warszawy do Grodna oraz abdykując na rozkaz carycy Katarzyny II. Polska została wymazana z mapy Europy. Zaborcy, czyli nowi zarządcy ziem polskich, starali się za wszelką cenę zatrzeć ślady istnienia państwa polskiego między innymi poprzez wywiezienie cennych skarbów z Zamku Królewskiego w Warszawie oraz zamienienie Zamku Wawelskiego w koszary po odniesionej przez Polaków klęsce szczekocińskiej. Początkowo zaborcy nie mieli spójnej koncepcji podziału państwa polskiego. Prusy chciały Krakowa i Sandomierza, na co nie chciały zgodzić się inne państwa zaborcze. Ostatecznie spory rozwiązała konwencja zawarta w Petersburgu 26 stycznia 1797 roku. III rozbiór Polski zaborcy tłumaczyli potrzebą zduszenia niebezpiecznej polskiej rewolty. Podkreślał to Mikołaj Repnin w swoim manifeście z dnia 28 grudnia 1794 roku:

Chytrość tych wyrodków, którzy odważyli się powstać przeciw bezpieczeństwu i spokojności ojczyzny swojej, dopuścili się wszelkich tyrańskich postępków i podnieść broń przeciwko wojsku rosyjskiemu, przymusiła Najmiłościwszą Imperatorową przeciw woli jej dobyć miecza dla chronienia granic swojej Imperii i na uśmierzenie buntu w przyległych jej krajach.

Losy Polaków po upadku państwa polskiego[edytuj | edytuj kod]

Polacy, wśród nich ludzie związani z powstaniem, musieli opuścić kraj bądź zostali aresztowani. Główne ośrodki emigracji popowstaniowej to Szwecja, Turcja, Włochy oraz Francja. Przywódcy powstania (Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Potocki, Ignacy Wyssogota Zakrzewski, Andrzej Kapostas, Jan Kiliński i Stanisław Fiszer) trafili do Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Żołnierze powstańczy zostali wcieleni do wojska rosyjskiego. Wielu z nich trafiło też na Syberię (np. Ignacy Działyński) lub Kamczatkę (np. Ignacy Kopeć). Hugo Kołłątaj i Józef Zajączek zostali osadzeni przez Austriaków w twierdzy w Ołomuńcu. Więzieni byli także Stanisław Małachowski, generał Antoni Madaliński oraz Józef Niemojewski. Na wolności został Jan Henryk Dąbrowski próbujący przekonać Fryderyka Wilhelma II do utworzenia państwa polsko-pruskiego z członkiem dynastii Hohenzollern na czele. Wskutek niepowodzenia tych rozmów dołączył do polskiej emigracji w Paryżu. Z kolei bratanek ostatniego króla Polski Józef Poniatowski został w Warszawie, gdzie zamieszkał w Pałacu pod Blachą, prowadząc hulaszcze życie. Na emigracji w Paryżu przebywali Józef Wybicki, Franciszek Barss, Józef Wielhorski oraz Józef Sułkowski, adiutant Napoleona. We Włoszech byli Michał Ogiński, Stanisław Mokronowski i Franciszek Ksawery Dmochowski. Polacy utworzyli dwa ośrodki emigracyjne: Agencję i Deputację. Agencja z Wybickim i Barsem na czele dążyła do uzyskania pomocy w sprawie polskiej od państw europejskich. Deputacja zmierzała do wybuchu powstania, a wraz z nim rewolucji społecznej.

Polityka zaborców wobec podbitych ziem polskich[edytuj | edytuj kod]

W Polsce zaborcy starali się uzasadnić swoje prawo do ziem polskich poprzez akty hołdownicze składane przez ludność polską, często nieświadomą swoich czynów. Upadek Polski przyczynił się do zachwiania równowagi europejskiej, a zaangażowanie monarchów środkowoeuropejskich w Polsce pozwoliło osiągnąć Francji duże sukcesy, potwierdzone pokojem w Bazylei w 1795 roku. Granice dzielące Rzeczpospolitą zostały wytoczone na zasadzie wykreślenia linii na mapie. Upadł ukształtowany za czasów Kazimierza Wielkiego rynek wewnętrzny oparty o odwieczne szlaki handlowe. Mocarstwa traktowały ziemie polskie jak kolonie. Nowe władze konfiskowały i zabierały majątki wielu Polakom i osadzały na nich swoich rodaków (np. Fryderyk Wilhelm II na ziemiach polskich chciał utworzyć silną warstwę junkierstwa w celu opanowania nowo zdobytych ziem). Zostały wprowadzone nowe systemy administracyjne i zmiany w nazewnictwie poszczególnych ziem: prowincje zabrane przez Rosję zostały nazwane Ziemiami Zachodnimi, Austria nazwała swoją zdobycz Królestwem Galicji i Lodomerii oraz Galicją Zachodnią (ziemie wcielone w 1795 roku). Prusy z ziem polskich utworzyły Prusy Wschodnie, w skład których weszła Warmia, Prusy Zachodnie z Gdańskiem jako stolicą oraz Prusy Południowe ze Poznaniem stolicą w Poznaniu. Warszawa stała się miastem prowincjonalnym. ziemia siewierska została wcielona bezpośrednio do Śląska. W skład nowej administracji wchodzili ludzie dążący do uzyskania jak największych korzyści z możliwości zarządu nowo podbitych ziem. Szlachta polska utraciła swoje prawa polityczne. Polacy, którzy podjęli współpracę z zaborcami, zostali skazani na pogardę. Ludzie związani z targowicą nie wyciągnęli szczególnych korzyści z rozbiorów. Zniknęli oni ze sceny politycznej (m.in. Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki, Adam Poniński).

Sytuacja Kościoła po III rozbiorze Polski[edytuj | edytuj kod]

Ziemie polskie po upadku Rzeczypospolitej przeszły pod panowanie państw, w których panował inny status wyznaniowy. W Cesarstwie Rosyjskim wyznaniem panującym było prawosławie. Katolicyzm miał miano wyznania tolerowanego, podobnie jak w Królestwie Pruskim, gdzie głównym wyznaniem był protestantyzm. Jedynie w cesarstwie austriackim katolicyzm miał status wyznania panującego, mimo tego duchowieństwo polskie nie zyskało dzięki temu żadnych korzyści. Carat realizował politykę podporządkowania kościoła rzymskokatolickiego bezpośrednio swojej władzy, czemu miała służyć nominacja biskupa Stanisława Bohusza-Siestrzeńcewicza na metropolitę kościoła rzymskokatolickiego na terenie Rosji. Kontroli w zaborze rosyjskim zaczął podlegać kościół unicki, utworzony na mocy unii brzeskiej z 1596 roku jako alternatywa dla prawosławia na wschodnich obszarach wielonarodowej Rzeczypospolitej. Nie pomógł nic opór metropolity greckokatolickiego Jazona Smogorzewskiego, bowiem Rosja dążyła do nawrócenia unitów na prawosławie. W zaborze pruskim, mimo że obowiązywała swoboda wyznania, Kościół katolicki został poddany kontroli, a kontakty z Rzymem były możliwe jedynie przy pomocy dyplomacji pruskiej. Wśród otoczenia króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II istniały plany przeniesienia obrazu Królowej Korony Polskiej z Częstochowy do Krakowa. W Austrii postąpiono inaczej: ograniczono swobodę polityczną Kościoła oraz wszelkie kontakty z Rzymem. Dokumenty i bulle wydawane przez papieża musiały zostać potwierdzone przez władze państwowe. Cesarz Józef II w ramach swoich reform zlikwidował wiele klasztorów oraz ograniczył dochody Kościoła. Wprowadzano też mniejsze, ale istotne zmiany (np. zmieniono werset litanii loretańskiej Królowo Korony Polskiej módl się za nami na Królowo Galicji i Lodomerii módl się za nami).

Pierwsze spiski konspiracyjne w kraju[edytuj | edytuj kod]

Po III rozbiorze Polski, a nawet już zaraz po upadku insurekcji kościuszkowskiej, utworzyły się organizacje o charakterze konspiracyjnym zmierzające do wybuchu powstania i utworzenia republiki opartej na zasadach demokratycznych. Już w 1793 roku w Galicji twórcy projektu Charty Leopoldina wysuwali pomysł rozwiązania sprawy polskiej poprzez powołanie Habsburga na tron polski. Plany te nie zostały zrealizowane wobec upadku insurekcji. 6 stycznia 1796 roku wraz z opuszczeniem przez wojska pruskie Krakowa została tam zawiązana konfederacja. Jej program opierał się na walce zbrojnej w przymierzu z Francją i Turcją przeciwko Austrii. Wodzem nowego powstania miał zostać Karol Kniaziewicz. W tym celu utworzono Zgromadzenie Centralne z siedzibą we Lwowie, na czele którego stanął Pius Raciborski. Centralizacja nawiązała kontakty z emigracyjną Deputacją i zakonspirowanymi organizacjami w pozostałych zaborach. W Wielkopolsce swoją działalność prowadził Erazm Mycielski, w Warszawie i Wilnie ksiądz Faustyn Ciecierski. Jedyną siłą zbrojną organizacji był oddział Joachima Deniski, posiadający mgliste poparcie ze strony Francji oraz Turcji. Denisce pomagał Ksawery Dąbrowski o pseudonimie „Powała”, który wkrótce przeszedł na stronę rosyjską. W marcu 1797 roku został ogłoszony Akt powstania narodowego. Emisariusze Deniski propagowali hasło Kto kocha ojczyznę, niech idzie na Wołoszczyznę. Ambitne plany Deniski pokrzyżował pokój w Leoben. Mimo tego podjął on walkę zbrojną, ponosząc klęskę 30 czerwca 1797 roku pod Dobronowcami. Klęska spowodowała upadek ruchu. Centralizacja przestała istnieć. Zamiary organizacji lwowskiej kontynuował na Podlasiu Franciszek Gorzkowski, prowadząc agitacje wśród chłopstwa. W swoich broszurach udowadniał mu przewagę nad szlachtą i władzą zaborcy. Dążył do utworzenia wojska składającego się z dawnych powstańców i chłopów. Plany te wobec aresztowań nie zostały zrealizowane.

Wybuch powstania planowano również na Pomorzu w Gdańsku, zakładając związek pod wodzą Bartholdiego jako protest ludności przeciwko rządom pruskim w mieście, które powodowały złe nastroje. Warszawa nie została objęta aresztowaniami. Działali tam Erazm Mycielski, Alojzy Orchowski, Antoni Kriegier i inni. W 1798 roku zostało tam utworzone Towarzystwo Republikanów Polskich, zmierzające do odbudowania Polski z ustrojem opartym o ustrój Stanów Zjednoczonych i Francji. Organizacja nie dążyła do szybkiego wybuchu powstania, a z czasem, od 1801 roku, przestała odgrywać poważniejszą rolę polityczną.

Polskie organizacje wojskowe na obczyźnie w latach 1797–1807[edytuj | edytuj kod]

• Legiony Polskie we Włoszech (1797–1807)
• Legia Naddunajska (1799–1802)
• Legia Nadwiślańska (1808–1814)
• Legia Polsko-Włoska (1807–1808)
• Legie Księstwa Warszawskiego (1806/1807–1809)
• Legie Północne (1806–1808)

 Osobny artykuł: Historia Polski (1795-1807).

Księstwo Warszawskie[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Księstwo Warszawskie.

W Tylży w roku 1807 podpisano pokój między Francją a Rosją i Prusami. Na mocy tego pokoju zostało utworzone Księstwo Warszawskie. 22 lipca 1807 roku Napoleon ogłosił Konstytucję. Księstwo stało się monarchią konstytucyjną z królem saskim Fryderykiem Augustem III na tronie. Księstwo liczyło 104 tysiące kilometrów kwadratowych, zamieszkiwane było przez 2,6 miliona ludzi. Władcy przysługiwały następujące uprawnienia: władza wykonawcza, inicjatywa ustawodawcza, powoływał rząd, ustanawiał i odwoływał funkcjonariuszy administracji państwowej, mianował senatorów. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy parlament. W skład senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelani, początkowo w liczbie sześciu a od 1809 roku dziesięciu. Izbę poselską tworzyło 60 posłów, po 1809 roku 100, wybieranych na sejmikach szlacheckich oraz 40 deputowanych, po 1809 – 66. Poddaństwo chłopów znosiła konstytucja głosząca równość wobec prawa. Udział w zgromadzeniach gminnych był ograniczony cenzusem majątkowym, jednak mogły się w nim znaleźć osoby zasłużone dla kraju. Na równych prawach w parlamencie zasiadali szlachta i mieszczanie. Na mocy konstytucji został wprowadzony zmodyfikowany Kodeks Napoleona. Oddzielono sądy cywilne od karnych oraz utworzono Sąd Apelacyjny w Warszawie. Ustanowiono równość wszystkich wobec prawa. Wszelkie urzędy mogli sprawować jedynie polscy obywatele, wszystkie dokumenty spisywano w języku polskim. Obszar księstwa został powiększony w roku 1809 po podpisaniu pokoju w Schönbrunn. Na jego mocy do księstwa przyłączono ziemie III zaboru austriackiego i okręg zamojski. Wspólną własnością księstwa i Austrii miała być kopalnia soli w Wieliczce. Armia księstwa liczyła 100 tysięcy żołnierzy w kampanii rosyjskiej zginęło jednak 70 tysięcy żołnierzy armii Księstwa. Po klęsce Napoleona pod Lipskiem w 1813 roku i pod Waterloo w 1815 roku Księstwo zniknęło z mapy Europy.

Sprawa polska na kongresie wiedeńskim[edytuj | edytuj kod]

Prusy i Rosja zawarły 3 maja 1815 roku traktat specjalny, który głosił min., że Polacy, poddani obu stron kontrahujących, otrzymają instytucje, zapewniające zachowanie ich narodowości podług form ustroju politycznego, jaki im nadać każdy z rządów uzna za stosowne^[1].

Większość ziem byłego Księstwa Warszawskiego zgodnie z decyzją kongresu wiedeńskiego otrzymała Rosja.

Prusy otrzymały część Wielkopolski, na obszarze której powstało Wielkie Księstwo Poznańskie o powierzchni 29 tysięcy kilometrów kwadratowych. W Wolnym Mieście Krakowie (powierzchnia 1164 kilometrów kwadratowych) władzę sprawowali trzej zaborcy.

Utworzone przez nich Królestwo Polskie nazywane jest potocznie „Kongresówką”. Obszar Kongresówki wynosił 127 tysięcy kilometrów kwadratowych. Car Aleksander I nadał jej konstytucję, pomijając przy tym parlament. Królestwo było związane z Rosją unią personalną, posiadało wojsko, administrację, prawo oraz własny system monetarny i oświatowy. Król (car) był nietykalny, kontrolował władzę wykonawczą, podlegała mu armia. Car mianował też namiestnika, który zastępował go w czasie nieobecności. Również do cara należała inicjatywa ustawodawcza, tylko on mógł zgłaszać projekty nowych praw na forum parlamentu. Miał prawo wydawania dekretów z pominięciem parlamentu, prawo weta wobec uchwał sejmowych i prawo zwoływania i rozwiązywania parlamentu. Organem władzy wykonawczej była Rada Stanu, w skład której wchodziło Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu i Rada Administracyjna. Rada Administracyjna, składająca się z ministrów, była organem doradczym króla i namiestnika. O ograniczonej niezależności Królestwa świadczył fakt braku komisji spraw zagranicznych, gdyż dyplomacja należała do cara. W skład Zgromadzenia Ogólnego Rady Stanu wchodzili członkowie Rady Administracyjnej oraz radcy stanu i referendarze. Sejm składał się z króla, senatu i izby poselskiej. W senacie, który składał się z 64 senatorów, zasiadali biskupi, wojewodowie i kasztelani. W skład izby poselskiej wchodzili posłowie, których było 77, i deputowani (51). Kadencja senatorów, posłów i deputowanych trwała 6 lat.

Powstanie listopadowe[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Powstanie listopadowe.

Wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku. Pierwszym dyktatorem został Józef Chłopicki. Pierwsze potyczki, czyli pod Stoczkiem, Dobrem, Wawrem i Białołęką, udowodniły wysoką wartość bojową powstańców. 25 lutego 1831 roku rozegrała się największa bitwa tego powstania. Oddziały polskie stawiały opór, lecz w wyniku 2-krotnej przewagi wroga musiały się wycofać. Największą klęskę oddziały polskie poniosły pod Ostrołęką na skutek działań Jana Skrzyneckiego. 8 września stolica skapitulowała. W październiku 1831 ostatnie oddziały powstańców przekroczyły granice Prus, gdzie zostały rozbrojone i internowane oraz kapitulowały przed armią rosyjską