CZEŚĆ I CHWAŁA BOHATEROM
22 stycznia 1863 roku rozpoczęło się Powstanie Styczniowe, największy zryw narodowowyzwoleńczy przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Pomimo klęski militarnej, umocniło ono polską świadomość narodową, miało też wpływ na dążenia niepodległościowe następnych pokolenia.
Przyczyny wybuchu
Kilka lat wcześniej, w 1856 roku
zakończyła się wielka wojna krymska, w której Rosja została pobita przez
Francuzów, Brytyjczyków i Turków. Narastało więc przekonanie, że oto nadeszła
chwila, w której można podjąć się działań na rzecz odzyskania niepodległości.
Organizatorzy powstania wierzyli w to, że państwa zachodnie staną po polskiej
stronie, chociażby naciskając mocno dyplomatycznie na Rosję.
Poza tym, po dojściu cara Aleksandra II
do władzy w osłabionej niedawną klęską Rosji, rozpoczęła się epoka reform i
względnej liberalizacji.
W społeczeństwie polskim dorosło
pokolenie, które czuło się odpowiedzialne za przyszłość ojczyzny, a nie
przeżyło klęski powstania listopadowego. Uważano, że najważniejszą powinnością
życiową jest walka o ojczyznę. Ten głęboki i szczery patriotyzm, połączony z
religijnością był wspólny dla wszystkich klas: inteligencji, ziemiaństwa,
szlachty i części chłopstwa.
Wśród bezpośrednich przyczyn wybuchu
powstania wymienia się brankę ogłoszoną na terenie Królestwa Polskiego.
Sprzeciw wobec branki był ochroną kadr do walki czy sprzeciwu przeciwko Rosji.
Z tego powodu podjęto decyzję o wybuchu powstania w styczniu, najmniej
korzystnym miesiącu dla walki. W śnieg i mróz młodzi chłopcy pakowali swoje
rzeczy i szli uciekać przed poborem. Nie zawsze wiedzieli, gdzie idą. Chronili
się w Puszczy Kampinoskiej, gdyż była ona najbliżej Warszawy.
Branka - tragedia młodych konspiratorów
Przeciwko rosyjskiej obecności na ziemiach Polskich
22 stycznia 1863 roku Centralny Komitet
Narodowy ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wezwał naród do powstania
przeciwko Rosji. Sześć tysięcy powstańców zaatakowało rosyjskie garnizony w
Królestwie Polskim. Powstanie rozszerzyło się na cały kraj, a następnie na
tereny Litwy, Białorusi i Ukrainy. Trwało do jesieni 1864 roku, a utworzone
"państwo podziemne" funkcjonowało jeszcze w 1865 roku.
Historycy obliczają, że w czasie
powstania doszło do około 1000 lub 1200 potyczek. Największe z nich to bitwy
pod Węgrowem i pod Siemiatyczami. Przez szeregi powstańcze przeszło około 350
tysięcy osób. Najwięcej uczestników było z Królestwa Polskiego oraz tzw.
guberni zachodnich rosyjskich, czyli dawnych ziem Rzeczypospolitej, potem z
Galicji, a dopiero potem z zaboru pruskiego.
Ostatni oddział partyzancki kapelana
powstania, księdza Stanisława Brzóski, działający na Podlasiu, został rozbity w
kwietniu 1865 roku. W kwietniu 1864 roku aresztowano przywódcę powstania Romualda Traugutta i innych członków Rządu
Narodowego. Cztery miesiące później stracono ich na stokach Cytadeli
Warszawskiej.
Powstanie Styczniowe było najdłużej
trwającym i najbardziej masowym ruchem niepodległościowym XIX wieku. Jego
bilans był tragiczny - dziesiątki tysięcy poległych lub straconych przez Rosjan
(od kilkunastu do 30 tysięcy), zesłania na Syberię (około 40 tysięcy),
konfiskaty majątków uczestników powstania i intensywna rusyfikacja ziem
polskich.
- Powstańcy walczyli w sposób możliwie
najlepszy, bo ta walka dużych szans na zwycięstwo nie miała. Natomiast była to
olbrzymia, wielka manifestacja woli narodu polskiego do uzyskania własnego
państwa. Półtora roku walki na obszarze największego ówczesnego imperium to
jest olbrzymi argument – mówił prof. Michał Klimecki.
Represje carskie po upadku powstania styczniowego
Po stłumieniu powstania rząd carski
stopniowo likwidował resztki autonomii Królestwa Polskiego, którego nazwę
zmieniono na Kraj Nadwiślański. Represje dotknęły całe społeczeństwo. W
twierdzy kijowskiej rozstrzelano dowódców oddziałów powstańczych, między
innymi: Adama Drużbackiego, Płatona Krzyżanowskiego, Władysława Tadeusza
Rakowskiego, Romualda Olszańskiego oraz Adama Zielinskiego. W 1867 roku
zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet, dwa lata później
zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, a setkom miast wspierających powstanie
odebrano prawa miejskie, doprowadzając je tym samym do upadku.
W 1874 roku zniesiono urząd namiestnika,
a w 1886 zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory katolickie w Królestwie,
skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację
ziem polskich. Klęska tego największego narodowego powstania była ogromnym
wstrząsem dla Polaków.
Powstańcy styczniowi - wzór patriotyzmu
w II Rzeczpospolitej
- Wielkie narodowe powstania stworzyły
sytuację, w której Polacy nie widzieli już przyszłości swojego narodu bez
niepodległego państwa. Na powstania nie można patrzeć tylko i wyłącznie przez
pryzmat olbrzymich strat, zniszczenia dorobku materialnego, pewnego
przygnębienia, traumy narodowej.
